Tsaar Peter (1672-1725) werd ‘de Grote’ genoemd omdat hij meer dan 2 meter mat, misschien wel 2,15 m. En nog een tweede keer voor zijn enorme hervorming van het traditionele Rusland, de eerste perestrojka. Hij bezocht vele steden buiten Rusland, daaronder Antwerpen, waar in de Kloosterstraat een standbeeld van hem staat. Graddy Boven, historicus, conservator van het Marinemuseum in Den Helder, publiceerde een boeiend boek over deze verbijsterende figuur. Luc Pauwels sprak met hem.

Onuitputtelijke drang naar vernieuwing

Hoe kwam Peter de Grote überhaupt op het idee dat Rusland moest worden gemoderniseerd?

Voor Peter de Grote stonden Moskou en Rusland symbool voor conservatisme, starheid en zelfs achteruitgang. Tijdens zijn jeugd woonde Peter in kloosters en landhuizen op het platteland. Dat was gunstig voor de kleine tsaar. Ver weg van het kille, sombere en strakke leven in Moskou. Onder de vleugels van zijn moeder Sofia Aleksejevna genoot hij van zijn vrijheid op het land. Deze bewegingsvrijheid droeg bij aan de bijna onuitputtelijke dadendrang van Peter de Grote naar vernieuwing.

In die periode maakte hij belangrijke en trouwe vrienden, waaronder Aleksandr Danilovitsj Mensjikov, Franz Lefort en Patrick Leopold Gordon. Vanaf 1696, na intern conflicten, trok Peter de Grote de macht definitief naar zich toe en was sindsdien alleenheerser. Rusland moest vernieuwen, meegaan met de tijd en gebruikmaken van kennis uit het buitenland. Voortaan wilde Peter enkel nog studeren, leren en met behulp van buitenlandse specialisten Rusland een volledig nieuw aangezicht geven. Het was tijd dat het buitenland Rusland serieus zou gaan nemen. Een natie om rekening mee te houden!

Hervorming van de kerk

Ging de orthodoxe kerk mee in zijn verhaal?
De invloed van de Grieks-orthodoxe kerk was groot in Rusland. De religieuze en culturele invloeden kwamen voornamelijk uit Constantinopel, niet uit Rome. Dat in combinatie met het niet beschikken over ijsvrije havens, Archangel was acht maanden per jaar bevroren, zorgde ervoor dat Rusland zich in een geïsoleerde positie bevond. Peter de Grote realiseerde zich de treurige toestand waarin zijn land verkeerde en begreep dat de grote invloed van de kerk daar stevig aan meehielp.

De opbouw van een doortastend leger en vloot, de reorganisatie van de kerk, de versterking van de economie, de verbetering van de infrastructuur en de versteviging van de autocratische bestuursstructuur waren meer dan nodig. Ze moesten tegen hoog tempo worden gerealiseerd.

Om dat te bereiken moest de tsaar velen overtuigen. Dat lukte niet altijd. Daartoe waren de typisch Russische waarden en gedragingen te diep in de samenleving geworteld. Een unieke combinatie van Europese en Russische cultuur kwam bijeen in de Nemetskaja sloboda, letterlijk Duitse stad. Een wijk in de nabijheid van Moskou waar uitsluitend buitenlanders woonden. Peter de Grote was er vaak te vinden en zoog de kennis van de Nederlanders, Duitsers, Fransen, Italianen, Engelsen, Schotten en Balten gretig op.

Alles wat orthodox was moest voor Peter de Grote worden neergehaald. Te beginnen met de kerk en dat was wat hij deed. Peter vermeed handig elke confrontatie met de kerk, ging over tot secularisering, stelde zichzelf nadrukkelijker dan zijn voorgangers aan het hoofd en maakte vooraanstaande geestelijken volledig monddood. De kerk hervormen en doen meebewegen met de veranderingen. De kerkbestuurders gaven toe, al was het niet van harte. Dankzij de overtuigingskracht van hun tsaar en zijn ongekende dadendrang, gingen ze mee in zijn dynamiek.

Buitenlandse kennis en arbeidskracht

Was er tegenstand van het volk?
Uiteraard was er tegenstand. Sinds 1648 werd Moskou geteisterd door een golf van vreemdelingenhaat, onderbouwd door Russisch-orthodoxe normen en waarden. Gevolg was dat de West-Europeanen bitter weinig vertrouwen hadden in de capaciteiten van de Russen.

Als reactie vaardigde tsaar Aleksej in 1652 een verordening uit waardoor buitenlanders zich niet meer binnen Moskou mochten vestigen. De Streltsy-garde vergrendelde de stad. Vandaar dat genoemde Nemetskaja sloboda buiten de wallen van Moskou ontstond. En daar was Peter de Grote dus, tot groot ongenoegen van zijn moeder, frequent te vinden.

De tegenstelling Rus en buitenlander was dus groot. Het maakte dat Peter de Grote de orthodoxe Rus haatte, op zoek ging naar Russische vrienden die ook wilden veranderen en genoot van de buitenlanders in de buitenwijk. Gesteund door medestanders hervormde de tsaar het starre Rusland van binnenuit. Dat is ook wat de narodniki (‘volksgezinden’) in de 19de eeuw probeerden. De revolutie van 1917 is een ver, oneigenlijk gevolg.

Had Peter de Grote een welbepaald plan?
Peter de Grote had in grote lijn een plan. Binnen de grenzen streven naar optimale toegangswegen, open havens en de bouw van de stad Sint-Petersburg. In 1696 verwierf Peter slechts met moeite de toegang tot de Zee van Azov. Het gebrek aan een doeltreffende vloot was daar debet aan. Dat deed de tsaar eens te meer realiseren dat een daadkrachtige oorlogsvloot onontbeerlijk was. Daartoe was buitenlandse kennis en arbeidskracht nodig. Vandaar dat Peter de Grote in 1697 en 1698 naar Engeland en Nederland reisde.

Het doel heiligt de middelen

Was hij vooral uit op prestige of op het welzijn van de bevolking?
Het was niet zozeer prestige als bittere noodzaak. Tenminste zo dacht Peter de Grote erover. En dat ging veelal over de ruggen van velen. Een uitgesproken voorbeeld daarvan is de bouw van de stad Sint-Petersburg. Peter de Grote dwong de adel Moskou te verlaten. Zij moesten hun luxeleven opgeven en meebouwen aan zijn droomstad.

De nieuwe bewoners kwamen na een lange uitputtende reis aan. En terwijl alles in de steigers stond, liepen zij door de modder en leefden in primitieve huizen. Dat was wat de tsaar zelf deed en dus ook van anderen verwachtte. Vele dwangarbeiders vonden er de dood. Geen zorg voor Peter, het doel heiligt immers de middelen. Toch startte hij het begin van een sociale omwenteling in Rusland.

Wat was eigenlijk zijn maritieme ambitie?
Een indrukwekkende vloot waar wereldwijd rekening mee moest worden gehouden. Indrukwekkende oorlogsschepen hielden de toegangswegen vrij, zorgden dat handelsschepen veilig te havens konden bereiken en bewaakten de waterwegen. Vanaf 1703 kwam al die maritieme ambitie samen in de bouw van zijn droomstad Sint-Petersburg.

Sociale omwenteling

Hebben zijn opvolgers zijn moderniseringsbeleid voortgezet?
Voor zijn dood bepaalde Peter de Grote dat een regerend tsaar voortaan zijn eigen opvolger moest aanwijzen. Maar vlak na zijn dood in 1725 zorgde die regel voor problemen omdat Peter zelf verzuimd had een opvolger te benoemen… Daardoor ontstond een onduidelijke situatie. Hij werd uiteindelijk opgevolgd door zijn vrouw Catharina I.

Peter had leger en vloot, handel en industrie, onderwijs en volksgezondheid hervormd. Een sociale omwenteling. Na de dood van de tsaar loopt de machine van de ‘sociale omwenteling’ hopeloos vast. Ze was van boven af door de tsaar geregisseerd. De hervormingen hadden geen wortel geschoten. Zonder Peters motor was de sociale omwenteling reddeloos verloren.

Door de vrede met Zweden werd de oorlogsvloot in de Oostzee overbodig en raakte in verval. Het grootste deel van de bevolking was bezig met dagelijkse beslommeringen en was niet geïnteresseerd in machtsvertoon op het water. Peter de Grote en de zijnen waren het die die ambities nastreefden, waarbij ze weinig rekening hielden met het volk.

Van hinterland tot wereldmacht

Pas in 1768, nadat Catharina II (Catharina de Grote) in haar strijd tegen Polen en Turkije* in de Zwarte Zee een oorlogsvloot nodig had, werden nieuwe schepen op stapel gezet. Omdat de kennis van de scheepsbouw ondertussen was verouderd, werden opnieuw buitenlanders naar Rusland gelokt. Hoe dan ook heeft Peter de Grote een proces in gang gezet dat onomkeerbaar was. Zijn enthousiasme voor scheepsbouw en scheepvaart maakten Rusland tot een grootmacht. Voor alle Romanovs die na hem op de troon kwamen, was hij dan ook een inspirerend voorbeeld. Peter de Grote veranderde Rusland van een ‘hinterland’ in een wereldmacht. En dat is zo gebleven.

*Rond 1700 werden 15.000 Russen als slaaf gehouden in Turkije.

Graddy Boven, Peter de grote. Tsaar met grote maritieme ambities, Aspekt, Soesterberg, 2021. € 18,95, 248 blz., ISBN 9789461533746

Aleksandr Danilovitsj Mensjikov

Zonder Peter de Grote kan je Rusland niet begrijpen