Op 23 augustus stortte in het district Tver tussen Moskou en Sint-Petersburg een privévliegtuigje neer. Aan boord zouden zich volgens de passagierslijst tien personen hebben bevonden. Onder hen de beruchte miljardair Jevgeni Prigozjin, eigenaar van huurlingenleger Wagner en Dmitri Oetkin, oprichter en een van de commandanten. Een gelukkig toeval? Of een cover up?

Verdwijning na coup

Prigozjin, voormalig gedetineerde uit Sint-Petersburg, leidde eind juni zijn huurlingen van Rostov aan de Don in een ‘mars voor rechtvaardigheid’ naar Moskou. Doel was volgens hem om minister van Defensie Sergej Sjojgoe ter verantwoording te roepen. Op 200 kilometer voor de hoofdstad werd de mars annex staatsgreep afgebroken.

Prigozjin – die voorheen minstens één persbericht per dag opnam – verdween compleet van de radar. Wagner-soldaten verlieten massaal hun posities aan het front. De Wit-Russische alleenheerser Loekasjenko beloofde na ‘bemiddeling’ tussen de huurlingenbaas en het Kremlin de miljardair en zijn manschappen op te nemen. Vladimir Poetin die aanvankelijk het hazenpad koos, liet later genade voor recht gelden en zou hebben gegarandeerd dat Prigozjin ‘niets zou worden aangedaan’.

Mythe in stand houden

Officieel werd ook de eerder gestarte rechtszaak wegens het ‘plegen van een militaire coup’ na drie dagen geseponeerd. De bedrijven, hotels, restaurants, het onroerend goed en het media-imperium van de Wagner-baas werden verdeeld onder belanghebbenden. Chauffeurs zouden koffers met geld bestemd voor soldij hebben opgehaald bij een van zijn kantoren. Er verscheen een gedateerde foto die zou moeten bewijzen dat Prigozjin eind juli had deelgenomen aan het forum Russia-Africa.

Ondertussen stonden volgens Loekasjenko de in Wit-Rusland gearriveerde Wagner-troepen te trappelen van ongeduld om Polen binnen te vallen. Maar bewoners van steden bij de vermeende nieuwe legerplaatsen, konden geen enkele aanwezigheid van huurlingen vaststellen. Dat Prigozjin hoogstwaarschijnlijk al op de dag van de afgebroken mars in opdracht van Vladimir Poetin was geliquideerd, moest en zou versluierd worden voor de Russische bevolking die hem nog steeds hoog in het vaandel heeft staan. Het neergestorte vliegtuig kwam als geroepen.

Generaal Lebed

Kennelijk besloten de geheime diensten van Rusland Prigozjin officieel op te nemen in de lange reeks van ambitieuze personen die tijdens een ongelukkige samenloop van omstandigheden het leven verloren. Een van de eersten in deze reeks was generaal Aleksandr Lebed. Hij had als militair bijgedragen aan het afslaan van de revanchistische coup van 1991 in Moskou. Ook werkte hij mee aan de bevriezing van het wapengeweld tussen Moldavië en Transnistrië en was voorstander van een diplomatieke oplossing van de Tsjetsjeense oorlog.

Zijn voorstel een leger van kinderen van volksvertegenwoordigers en ministers te vormen en ze in te zetten tegen de onafhankelijkheidsstrijders in Grozny viel in het Kremlin niet in goede aarde. Een jaar later stelde de generaal zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen waar hij de derde plaats behaalde. In de tweede ronde riep hij zijn aanhangers op Boris Jeltsin te kiezen. Hij werd daarvoor beloond met de positie van secretaris van de Veiligheidsraad.

Al snel volgde echter een conflict met de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken en ontslag. De voormalige generaal bleef echter geliefd onder de bevolking en werd in 1998 gekozen tot gouverneur van Krasnojarsk. In april 2002 verongelukte hij met zeven andere inzittenden tijdens het neerstorten van een Mi-8-helikopter.

Separatist Zachartjsenko

In 2014 na het begin van de oorlog in de Donbas en de afscheiding van de twee oostelijke Oekraïense regio’s Donetsk en Loegansk nam het aantal dodelijke ongevallen van met het Kremlin verbonden bewindslieden verder toe. Het beroemdste voorbeeld is dat van Aleksandr Zachartsjenko. Eind 2014 werd de voormalige elektricien en separatist met 75% van de stemmen tot de eerste ‘Leider van de Volksrepubliek Donetsk’ gekozen. Ondanks het feit dat de verkiezingen in de niet-erkende gebieden verre van transparant verliepen, was de voormalige oorlogscommandant van Donetsk populair onder de achtergebleven bevolking in de oostelijke Oekraïense regio.

De rockmuzikant Zjenja Moroz verklaarde in een interview: ‘De eenheid verdween toen Aleksandr Zachartsjenko overleed. Iedereen moest huilen. Ikzelf heb ook gehuild. Of je het gelooft of niet. Hij was een man die heel veel voor onze republiek heeft betekend.’ Tegen het einde van de middag ontplofte op 31 augustus 2018 in een café in het centrum van Donetsk een bom. De op dat moment aanwezige Aleksandr Zachartsjenko en zijn lijfwacht stierven ter plaatse. De officiële lezing was dat Oekraïense verkenners verantwoordelijk waren voor de aanslag. In de Donbas weet inmiddels zelfs de meest volhardende separatist dat de lange arm van het Kremlin een einde maakte aan het leven van een gevaarlijke getuige met veel te veel ambitie.

Een lange reeks

De reeks van liquidaties in opdracht van het Kremlin is nog veel langer. Naast bovengenoemde Aleksandrs kwamen de afgelopen decennia ongehoorzame militairen, overgelopen spionnen, onafhankelijke journalisten, oppositionele politici, maar ook regionale bestuurders in de bezette Oekraïense gebieden op vreemde wijze om het leven. Vaak slaagden de geheime diensten in hun opdracht, soms – zoals bij oppositieleider Aleksej Navalny – deden zich onverhoopte complicaties voor.

Het neerstorten van het privévliegtuig is het zoveelste bewijs dat de Russische geheime diensten met een steeds bottere bijl te werk gaan. Een liquidatie van Jevgeni Prigozjin eind juni 2023 is volgens de deductieve methode honderd maal aannemelijker dan het recente vliegtuigongeluk. Of in een bij de Wagner-baas passende lugubere setting zijn reeds twee maanden koude lijk aan boord was geplaatst? Een video met beelden van een wrakstuk laat meer dan voldoende ruimte voor speculatie. Met zekerheid zullen later getuigen van de werkelijke gang van zaken kunnen worden gehoord. In vergelijking met de door toedoen van het Kremlin honderdduizenden gedode burgers en militairen in Oekraïne, zijn deze moorden vooralsnog van ondergeschikt belang.

Aleksandr Lebed

Prigozjin al weken dood?