Svetlana Tichanovskaja was de enige onafhankelijke kandidaat bij de Wit-Russische presidentsverkiezingen op 9 augustus 2020. De inmiddels 38-jarige lerares Engels en Duits kwam bij toeval in de politiek terecht. Haar man, de populaire blogger Sergej Tichanovski, werd, net als andere oppositieleiders, uitgesloten van deelname aan de presidentsverkiezingen. Kort daarop werd hij onder valse voorwendselen gearresteerd. Tichanovskaja, die daarvoor hoofdzakelijk bezig was met haar twee kinderen en het huishouden, besloot zich kandidaat te stellen voor het presidentschap. Tot ieders verwondering werd ze toegelaten.

De rest van de oppositie — degenen die nog in vrijheid waren — verenigde zich rond haar kandidatuur. Volgens de officiële uitslag behaalde ze 10% van de stemmen. Loekasjenko zou voor de zesde keer op rij de verkiezingen gewonnen hebben, met een overweldigende 80%. Hierop barstten in het hele land massale protesten los. Twee dagen na de uitslag meldde de Wit-Russische geheime dienst KGB een aanslag op Tichanovskaja te hebben kunnen verijdelen. Daarop vertrok ze onder onduidelijke omstandigheden naar haar al in veiligheid gebrachte kinderen in de Litouwse hoofdstad Vilnius.

Brutale repressie

Het regime van Loekasjenko slaagde erin met geweld en veroordelingen de maandenlang aanhoudende demonstraties en stakingen de kop in te drukken. Meer dan 33 000 Wit-Russen zaten voor kortere of langere tijd opgesloten in een van de vele detentiecentra die de voormalige Sovjetrepubliek rijk is. Er vielen zeker tien doden.

De voorbije maanden werden de duimschroeven nog verder aangedraaid. Alle overgebleven niet-staatsmedia, mensenrechtenorganisaties, stichtingen en burgerinitiatieven — tot en met de dierenbescherming toe — werden verboden. Redacteurs, journalisten, mensenrechtenactivisten en gewone burgers werden en masse gearresteerd voor absurde ‘vergrijpen’. Een vlucht van Ryanair werd tot landen gedwongen om Roman Protasevitsj — hoofdredacteur van NEXTA (een oppositie-Telegram-kanaal) — te arresteren. De gegijzelde journalist wordt sindsdien actief ingezet bij de propaganda in dienst van het regime.

Ook werd de naar Moskou gevluchte thai- en kickbokskampioen Aleksej Koedin — ondanks een verbod van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens — aan de KGB in Minsk uitgeleverd en geïnterneerd. In Kiev kwam een jonge oppositieleider onder verdachte omstandigheden om het leven. Na het schandaal rond de tijdens de Olympische Spelen overgelopen atlete Kristina Timanovskaja, verbood het Wit-Russische ministerie van Sport alle sporters deelname aan evenementen in het buitenland.

‘Verkeerde inschatting’

Svetlana Tichanovskaja trekt als leider van Wit-Rusland door de Westerse politieke wereld om aandacht te vragen voor de schrijnende situatie in haar geboorteland. Ik sprak haar een jaar na de presidentsverkiezingen.

Als de straatprotesten nog iets langer hadden geduurd, zou u dan nu in Minsk zijn geweest?
‘Het is moeilijk daarover te speculeren. De Wit-Russen hebben het heel lang vol gehouden. Op een gegeven moment werd de terreur te heftig. Een voortzetting van de protesten zou nog meer slachtoffers hebben geëist. Als we vanaf het begin echte structuren hadden gehad, als we massale stakingen grondig hadden kunnen organiseren, dan had dat de doorslag kunnen geven.’

‘Maar om eerlijk te zijn, op zo’n hard optreden door het regime waren we niet voorbereid. Wij gingen ervan uit dat als ze zouden zien hoeveel mensen de straat opgaan, hoeveel mensen er toen nog bereid waren de dialoog aan te gaan, dat ze zouden toegeven. We hebben de situatie verkeerd ingeschat. Maar alleen een voortzetting van de protesten zou geen verlossing hebben gebracht.’

U was dertien toen Loekasjenko aan de macht kwam. Wanneer kwamen u en uw man tot het inzicht dat er iets niet in orde was in het land?
‘Het gevoel dat er iets niet in orde was, dat mensen moeilijkheden kregen als ze kritiek uiten, begon waarschijnlijk al in 1995. En toen in de jaren daarna mensen verdwenen en het gevaarlijk werd in het openbaar iets over politiek te zeggen. De mensen trokken zich met dat soort gesprekken in de keuken terug.’

‘Er was geen speciaal moment dat we dat inzicht kregen. Een echte ommekeer kwam met het optreden van dappere mensen zoals mijn man, zoals Viktor Babariko (hoofd van de Belgazprombank en een van de grootste kanshebbers op het presidentschap. Zijn kandidatuur werd net als die van Sergej Tichanovski niet toegelaten. Hij werd kort daarop eveneens om gefingeerde redenen gearresteerd en uiteindelijk op 6 juli 2021 veroordeeld tot 14 jaar gevangenisstraf, nvda). Mensen zagen toen ineens sterke leiders die voor verandering zouden kunnen zorgen.’

Leven als balling

Was er een afspraak met de KGB over uw vertrek naar Litouwen?
‘Het is moeilijk van een afspraak te spreken als je voor de keuze wordt gesteld. Of je gaat nu de gevangenis in en je zult je kinderen niet weerzien, of je vertrekt nu braaf naar je kinderen.’

Dus u bent direct na de verkiezingen opgepakt?
‘Nee, ik diende een klacht in tegen de falsificatie van de verkiezingen bij de Centrale Kiesraad. In plaats van de voorzitter van de Kiesraad zaten daar ineens andere mensen. Ze hebben lang op me ingepraat. Daarna nam ik mijn beslissing. Ik besloot voor mijn kinderen te kiezen.’

Hoeveel mensen werken er voor uw staf in Vilnius? Zijn daar enkel Wit-Russen of ook anderen in dienst?
‘Uit veiligheidsoverwegingen zal ik geen aantallen noemen. Wat ik wel kan zeggen is dat we alleen met Wit-Russen zijn. Niet alleen in Litouwen. Onze mensen zijn overal. In Letland, in Polen en alle diaspora over de hele wereld. We hebben mijn staf hier op kantoor in Vilnius, dat is een hele kleine groep. We zijn slechts een zeer bescheiden deel van de enorme groep Wit-Russen die veranderingen willen.’

Wie financiert het werk van de staf incluis uw persoonsbewaking, reizen en verblijf?
‘Als we het hebben over mijn kantoor hier, de bodyguards, het verblijf, dan wordt dat betaald door de Litouwse overheid. In Polen doet de Poolse overheid hetzelfde voor de daar bestaande structuren van de Wit-Russische democratische beweging.’

Werken aan de toekomst

U heeft verschillende wereldleiders ontmoet. Welke internationale politicus heeft u het meeste vertrouwen ingeboezemd?
‘Dat zijn in de eerste plaats de politici in onze buurlanden. Maar ook de ondersteuning uit andere landen is belangrijk. De diplomatieke betrekkingen met de meeste landen zijn jarenlang bevroren geweest. Wij pakken de banden weer op en leggen nieuwe contacten. We willen niet worden gezien als een kansloze democratische oppositie in een ver land, maar als gelijkwaardige partners voor de nabije toekomst. Ja, we zitten nu in een lastig parket, maar wij werken aan de toekomst.’

Sinds december 2020 worden gevallen van geweldpleging, foltering, moord en gefingeerde veroordelingen centraal geregistreerd. Waarom? En hoe gaat dat in zijn werk?
‘Opdat niemand zomaar wegkomt met gepleegde misdaden. Enkele gevallen worden al in Litouwen door justitie behandeld op internationaal niveau. Het verzamelen van de gegevens is heel belangrijk. Op dit moment namelijk voelt het regime en haar uitvoerders dat ze ongestraft kunnen doen wat ze willen. De geschiedenis zal echter alles zijn plaats geven. Het proces moet snel gaan. Het moet kunnen beginnen zodra de nieuwe justitie er is.’

Alle organisaties die hierbij kunnen ondersteunen zijn verboden, mensenrechtenactivisten als Ales Bjaljatski zitten in gevangenschap. In hoeverre is het nog mogelijk deze informatie te krijgen?
‘De informatie over geweldpleging door staatsdienaars kan door elke willekeurige persoon via internet worden gemeld. Iemand komt bijvoorbeeld vrij na een veroordeling, hij is gemarteld in de gevangenis, dan geeft hij dit direct zelf door. Of als iemand nog vastzit, doet de advocaat dat. Het is duidelijk dat er geen foto’s of andere harde bewijzen zijn, maar na de gebeurtenissen in augustus 2020 hebben we al duizend incidenten verzameld. De mensen die in dienst van de overheid de misdaden hebben gepleegd, gaan gewoon verder. Maar ook wij verzamelen stug door. Om alles in het nieuwe Wit-Rusland op te gaan volgen en bewijzen te vinden. De beulen zullen niet vrijuit gaan. Daarom is het verzamelen van deze voorlopige informatie heel belangrijk.’

Regime probeert verdeeldheid te zaaien

U kent Roman Protasevitsj persoonlijk?
‘Ik heb hem enkele malen ontmoet. Hij werkte als onafhankelijk journalist. Hij sprak zich uit tegen het geweld, tegen het regime.’

In schrille tegenstelling tot uw man en de overgrote meerderheid van de geïnterneerde Wit-Russen die weigeren samen te werken met het regime, lijkt Protasevitsj tot alles bereid om Loekasjenko een plezier te doen. Uiteraard wens ik niemand in zijn situatie terecht te komen, maar kunt u zijn gedrag verklaren?
‘Zo goed ken ik hem nou ook weer niet. Ik weet niet hoe hij psychologisch in elkaar steekt. Ik ken zijn zwakke punten niet, maar ik wil hem ook niet veroordelen. Niemand weet waarmee hij is bedreigd. Ik denk dat hij heel gericht onder druk is gezet om een kloof te slaan in de democratische oppositie. Dat een bepaalde groep zal zeggen: “Kijk, hij heeft al opgegeven, hij is een verrader.”‘

‘Datzelfde geldt voor een nieuwe mode in de propaganda: gevangenen onder druk zetten, zodat ze een persoonlijk verzoek om gratie indienen. Dat wil ik ook in geen geval veroordelen. Niemand kent de achtergronden. Onze taak is de bevrijding van alle politieke gevangenen en niet diegenen veroordelen die om verschillende redenen een dergelijk gratieverzoek hebben ondertekend.’

Contacten met Kremlin

In mei van dit jaar beloofde Poetin nog eens een staatskrediet van 500 miljoen dollar aan Loekasjenko. Medewerkers van uw staf hebben geprobeerd met mensen in het Kremlin te spreken. Zijn daar krachten die positief staan tegenover een omwenteling in Wit-Rusland?
‘Er zijn inderdaad gesprekken geweest. Dat was echter niet direct met de Russische regering. Het ging daarbij vooral om contacten met experts van de Russische regering die zich met Wit-Rusland bezighouden. Beslissingen worden in Rusland echter genomen door een zeer kleine groep. Met hen hebben we tot dusver niet kunnen spreken. Ik weet zeker dat er daar ook naar oplossingen voor de Wit-Russische crisis wordt gezocht.’

‘Ik denk dat daar momenteel nog geen duidelijke strategie bestaat. De 500 miljoen behoren nog tot het krediet waarover in de herfst van 2020 al een akkoord was bereikt. We zien echter geen massale ondersteuning vanuit Rusland voor het regime van Loekasjenko. Er zijn heel zelden visites. Wat daar wordt besproken, weten we niet, dat gebeurt achter gesloten deuren.’

Als Rusland u zou erkennen als legitieme president van Wit-Rusland, is dat natuurlijk een verkeerd voorbeeld. Ik denk daarbij aan de protestbeweging in Rusland zelf…
‘Hoe stelt u zich dat voor, mij erkennen als legitieme president?’

Litouwen heeft u immers erkend als president van Wit-Rusland?

‘Op dit moment is het niet belangrijk of ik als president ben ingehuldigd of erkend. Belangrijk is in dit geval wie de meerderheid van de Wit-Russen als hun gekozen leider zien. Als we zouden streven naar een algemene internationale erkenning, dan zou dat een enorm proces zijn. Wij hebben daarvoor geen tijd. Democratische landen ontvangen mij als leider van Wit-Rusland, dat is voldoende.’

Heimwee

Uw man kon onlangs vanuit de gevangenis de boodschap doorgeven ‘Ga op weg naar de overwinning’. Heeft u recent contact met hem kunnen opnemen?
‘We hebben onderling contact via de advocaat die hem verdedigt in zijn zogenaamde rechtszaak. Er is heel weinig informatie. Onze advocaat is het ten strengste verboden om over de rechtszaak te spreken. Ik weet min of meer hoe het met mijn man gaat. Ik hoor wat hij nodig heeft, maar het zijn alleen alledaagse dingen waar ik van op de hoogte ben. Een direct persoonlijk contact is er natuurlijk niet.’

Hebben uw kinderen heimwee naar Wit-Rusland?
‘Natuurlijk hebben de kinderen heimwee. Mijn dochtertje vraagt elke dag wanneer we weer teruggaan. Hoe het met haar knuffels gaat die in Minsk zijn achtergebleven. Wat haar vriendinnetjes op de kleuterschool nu doen. Ze begrijpt ongeveer waar haar papa is, maar natuurlijk vrij oppervlakkig, omdat ze nog zo jong is.’

‘Mijn zoon is wat ouder. Hij heeft een wat meer globale visie. In zijn woordenschat komen al woorden als “regime” en “dictator” voor. Maar het zijn en blijven kinderen. Ze vragen wanneer ze hun vader weer kunnen zien. En ik moet die vraag op de een of andere manier beantwoorden.’

Lees ook Ardy Belds boek Een land om te leven: honderd dagen protest in Wit-Rusland. Uiteraard verkrijgbaar in de online boekhandel van Doorbraak.

Aleksej Koedin

Oppositieleider Wit-Rusland: ‘We hebben de situatie verkeerd ingeschat’