Nadat de glasnost de strapatsen van het Stalinregime had blootgelegd, bleven er voor de tiran enkel nog een handvol bejaarde supporters over. Een uitzondering is Georgië, waar hij voor velen nog steeds een soort nationale held is. Er blijft tot op vandaag een harde kern van die hard stalinisten over die ook nog steeds zijn sterfdag herdenken. Mogen dergelijke groepen eerder marginaal zijn, de waardering voor de figuur van Stalin is dat niet. Die waardering is de afgelopen jaren steeds toegenomen. Werd Stalin vlak na de ineenstorting van de Sovjet-Unie nog door een magere 13 procent als één van de belangrijkste Russische historische figuren beschouwd, dan steeg die positieve visie op de dictator gestaag gedurende de volgende decennia, en zeker vanaf de tweede legislatuur van Vladimir Poetin als president.

Recente opiniepeilingen toonden dat zowat de helft van de Russen een positieve kijk hebben op Stalin. In 2008 eindigde hij nog derde in een televisieprogramma dat de grootste Rus aller tijden verkoos – na de 13^de eeuwse gecanoniseerde krijgsheer Alexander Nevsky, en de Russische premier Stolypin die aan het begin van de twintigste eeuw met harde hand het land moderniseerde. Hij zou bij een dergelijke verkiezing vandaag wellicht als eerste uit de bus komen. Ter vergelijking: bij deze verkiezing kwamen bij ons pater Damiaan en bij de Franstaligen Jacques Brel als eersten uit de bus. Of hoe een TV-format een nationaal karakter kan blootleggen.

Heilig monster

Niet dat men in Rusland niet zou weten welke verschrikkelijke zaken er ten tijde van Stalin gebeurden. Die misdaden zijn tijdens de glasnost immers volop besproken, en in de meeste families circuleren ook nog wel verhalen uit die tijd. Men blijkt echter geen enkel probleem te hebben met het scheiden van de dictator die grootschalige misdaden pleegde en de leider die het land moderniseerde en naar de overwinning leidde in de grootste oorlog uit de geschiedenis, een oorlog die tegelijk de grootste existentiële bedreiging vormde die Rusland ooit gekend heeft.

Net die rol verklaart waarom de populariteit van Stalin zo groot is. Na de val van de Sovjet-Unie moest Rusland op zoek naar een nieuw identiteitsverhaal. Men was een groot deel van het vroeger opgebouwde imperium kwijtgespeeld, de Russen zaten naast een meer homogeen Rusland ook nog eens met een aanzienlijke diaspora in de omringende landen. De economie was in elkaar gezakt en de status van wereldmacht verspeeld. Zich optrekken aan het verleden was moeilijk. Want welk verleden moest dat dan zijn? Het Rusland van de tsaren waar 70 jaar sovjetpropaganda geen spaander van had heel gelaten? Een communistische staat die alle geloofwaardigheid was kwijtgespeeld? Een post-sovjetmaatschappij die alleen maar verder in het moeras bleek weg te zinken? Veel lichtpunten bracht het verleden dus niet.

Stalin als oorlogsleider

Maar er was die ene grootse overwinning, waarvoor iedereen zwaar had geleden om uiteindelijk een waanzinnig groot succes te bereiken. De Grote Patriottische Oorlog, het moment waarop de Sovjet-Unie van halve internationale paria transformeerde tot de heldhaftige natie die het nazibeest had verslagen. Vervolgens mocht het wereldwijd mee de lakens uitdelen. Die overwinning groeide in de eenentwintigste eeuw uit tot één van de centrale verhalen die de Russische natie een identiteit geven. Herdenkingen van de oorlog verlopen nu grootser dan ooit in het verleden. En dat is merkwaardig: onder Stalin zelf werd die overwinning nauwelijks herdacht, laat staan gevierd. Met de opwaardering van de oorlogsherinnering kwam onvermijdelijk de opwaardering van de oorlogsleider die dit had mogelijk gemaakt. Gaandeweg groeide die van zijn rol in de oorlog naar zijn hele bestuursperiode. Dat wordt mooi geïllustreerd in de schoolhandboeken die de afgelopen jaren Stalin enkel nog op een positieve manier neerzetten.

En zijn misdaden? Die zijn niet geheel vergeten, maar wat er in het collectief geheugen van overblijft, is grotendeels losgekoppeld van de figuur Stalin zelf. Dat neemt soms merkwaardige vormen aan. President Poetin, die als autoritair leider zijn voordeel doet met de positieve kijk op een andere alleenheerser, woonde in het verleden zelfs een aantal herdenkingen van slachtoffers van het Sovjetapparaat bij. Maar kritiek op Stalin ga je Poetin nooit horen uiten. Zo is de herinnering aan Stalin in de eenentwintigste eeuw een merkwaardig spiegelbeeld van de destalinisatie onder Chroesjtsjov geworden. Daar waar Chroesjtsjov de marxistisch-leninistische ideologie wou redden door alle schuld van wat was misgelopen in de schoenen van één man te schuiven, rehabiliteert het Rusland van vandaag diezelfde man. De misdaden schrijft men toe aan de marxistisch-leninistische ideologie, een erfenis waar nauwelijks nog iemand met enthousiasme naar terugkijkt.

Stalinisme en leninisme

Beide visies nemen natuurlijk meer dan één loopje met het verleden. Het loskoppelen van Stalin en het marxisme-leninisme, daar zou Stalin zelf – die zich graag ontpopte als theoreticus van deze ideologie – bijzonder vreemd naar kijken. Zijn grootschalige misdaden zoals de zuivering van hele mensenmassa’s op basis van hun klasseaanhorigheid, de deportaties, het uitzuiveren van zij die door een afwijkende mening de revolutie in gevaar brengen,… Het vloeide allemaal voort uit zijn fanatieke ideologische overtuiging. Wie de ideologie uit de man wil halen houdt een ongrijpbaar en ongrijpbaar fantoom over. Hij was op dat punt een goede volgeling van zijn leermeester Lenin.

Ook het stalinisme als een aberratie of ontsporing van het marxisme-leninisme voorstellen houdt geen steek. Wat Stalin deed was de consequente voortzetting van de weg die Lenin het marxisme had doen inslaan. Zelfs de persoonsverheerlijking is een rechtstreeks gevolg van de manier waarop de strak centraal geleide bolsjewistische partij zich opwierp als de voorhoede van de arbeidersklasse in de klassenstrijd. Vroeg of laat kom je dan uit bij het verheerlijken van de partijleider, iets wat bij Lenin weliswaar deels tegen zijn zin al gebeurde. Stalin trok dit gewoon, zoals zowat alles van het leninisme, in al zijn consequenties door. Stalin is geen aberratie van het marxisme-leninisme, hij is er de vervolmaking van. Wie het leninisme verdedigt en blijft verdedigen moet weten dat hij vroeg of laat bij Stalin uitkomt.

Communistisch zielzoeken

Dat was overigens ook waar de meeste communistische partijen in West-Europa en elders in de wereld op botsten toen ze na de onthullingen van Chroesjtsjov hun standpunt moesten bepalen. Moesten ze het manoeuvre van Chroesjtsjov afwijzen en koppig en consequent de marxistisch-leninistisch-stalinistische lijn blijven volgen? Of moesten ze een poging doen om de ingewikkelde denkoefening te volgen? Dat laatste deden een aantal West-Europese communistische partijen, zoals de Franse en Italiaanse of de Belgische. Het leverde een ongemakkelijk en ongeloofwaardig laveren op dat ophield toen ze grotendeels samen met de ineenstorting van het communisme in Oost-Europa van het politieke toneel verdwenen. Anders lag het bij stalinistische scherpslijpers zoals de PVDA. Die partij bleef tot in 2006 openlijk teksten van Stalin publiceren via hun website, de partijkaders werden in diezelfde geest gevormd.

Pas toen men zag dat dit vasthouden aan het stalinisme een belemmering vormde om überhaupt ooit een politieke rol te kunnen spelen gooide men het roer om. Een congres twee jaar later moest het stalinistische gewaad afschudden – de verwijzingen naar het leninisme bleven wel overeind. Wie enigszins vertrouwd is met hoe politieke stromingen vaak jarenlang met hun ideologische erfenis worstelen weet dat het al te eenvoudig is om te beweren dat de kous af is met wat congresbesluiten. Het intern optreden en de interne organisatie van de partij doet niet vermoeden dat het stalinisme en leninisme al echt zijn verteerd.

Het pijnpunt

Daarmee komen we bij het centrale pijnpunt van de hele erfenis van Stalin. Er is nooit een grondige destalinisatie geweest, zoals er wel een grondige denazificatie is geweest. De vragen naar de structurele en persoonlijke verantwoordelijkheden, naar de ideologische wortels, naar de impact op de maatschappij zijn nooit ten gronde gesteld, tenzij dan in een aantal historische studies. Een ernstig publiek debat is er slecht heel kortstondig geweest in Rusland, zonder echter tot blijvende conclusies te leiden. Het gevolg is dat een autoritair bewind zich nu kan optrekken aan de kwalijke erfenis van een meedogenloze dictatuur.

Ook in West-Europa zou de betrokkenheid en de ideologische verwantschap van velen onder de loep moeten worden genomen. Dat dit nooit gebeurd is heeft er voor gezorgd dat er ter linkerzijde een onduidelijke vervloeiing bestaat tussen democratisch legitieme standpunten en standpunten waar men terecht vele vraagtekens bij zet. Een degelijk debat over de erfenis van Stalin zou een troebel beeld vervangen door de heldere scheidslijnen waar een democratie vaak nood aan heeft.

Alexander Nevsky

De erfenis van Stalin