Abraham Lincoln is een icoon in de Amerikaanse geschiedenis. De zestiende president van de Verenigde Staten stond aan het hoofd van de strijdkrachten tijdens een burgeroorlog, brak de ketenen van miljoenen zwarte Amerikanen en was het eerste staatshoofd dat door een politiek tegenstander werd vermoord. In dat laatste zou hij niet de enige blijken: na hem werden nog drie presidenten vermoord. Maar de impact van zijn overwinning in de burgeroorlog (1861-1865), die was uniek. Uniek en, tot vandaag, controversieel.

Panamerikanisme

De elf zuidelijke staten die zich afscheidden van de Unie (samen de ‘Confederatie’) deden dit om het voortbestaan van Afrikaanse slavernij op hun grondgebied te verzekeren. Deze stelling klopt, maar is niet onomstreden in de Verenigde Staten. Sinds het einde van de Burgeroorlog schrijven bepaalde groepen binnen de Amerikaanse samenleving immers andere, nobelere motieven toe aan de zuidelijke politieke en economische elite van die tijd. Eén van die motieven draait om de verdediging van het volkenrechtelijk zelfbeschikkingsrecht.

Aan de vooravond van de burgeroorlog was het ‘verenigd’ karakter van de Verenigde Staten nog niet tot alle Amerikanen doorgedrongen, integendeel zelfs. De doorsnee zuiderling voelde vaak meer voor een lokaal patriottisme dan een overkoepelend panamerikanisme. Maar ook leden van de elite, politici en militairen met een succesvolle carrière op het nationaal (federaal) niveau, zouden bij de start van de burgeroorlog de kant van hun rebellerende staat kiezen.

Zo vertegenwoordigde de eerste (en enige) president van de Confederatie Jefferson Davis de staat Mississippi in het federale parlement. Daarnaast diende hij als minister van Oorlog onder één van Abraham Lincolns voorgangers. Jeffersons vicepresident Alexander Stephens kende eveneens zijn weg in Washington D.C. Hij was immers zestien jaar lang een vertegenwoordiger van Georgia in het Huis van Afgevaardigden. Generaal Robert E. Lee, wellicht de meest beruchte zuiderling, was een gevierd commandant van de federale troepen voordat hij de wapens tegen hun opperbevelhebber opnam.

Secessie en de grondwet

Heel wat staten meenden dat het constitutionele contract dat zij sloten om deel te worden van een federale unie te allen tijde en eenzijdig opzegbaar was. De centrale overheid in Washington D.C. was, niet geheel onverwacht, een andere mening toegedaan en achtte unilaterale afscheiding in strijd met de grondwet.

Dat laatste is niet verwonderlijk: een secessie zal (bijna) per definitie gebeuren in strijd met de wetten van het land waarvan men zich afscheidt. Zo was de Belgische opstand (1830) strijdig met de grondwet van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. En het bloederige ontstaan van de Verenigde Staten, het land waarvan enkele zuidelijke staten zich nu wilden loskoppelen, was zelf het gevolg van een gewapende rebellie tegen de ‘legale’ Britse overheid.

Het recht verliest wel vaker haar betekenis wanneer een geladen geweer wordt bovengehaald. Bij een gewelddadige revolte tegen het gevestigd gezag is dat niet anders. Echter blijft het voor propagandadoeleinden interessant om op een geloofwaardige manier te kunnen verkondigen dat men het ‘recht aan zijn kant heeft’. Om die reden namen de lokale overheden formele ‘onafhankelijkheidsverklaringen’ aan. Net zoals de verenigde kolonies zich in 1776 hadden afgescheiden van het tiranniek Brits bewind, kwam ook het Zuiden nu in opstand tegen een federale overheid die niet langer de ‘rechtmatige’ belangen van de slavenstaten vertegenwoordigde.

Achterdocht

De rebellerende staten meenden dat de federale overheid buiten de grenzen van haar uitdrukkelijk door de grondwet opgesomde bevoegdheden was getreden – of op zijn minst op het punt stond dit te doen. Zoals reeds uiteengezet in een eerdere Lincoln-bijdrage, waren het niet zo zeer de acties tegen slavernij van de nieuwe president, als wel zijn vermeende, geplande acties die het Zuiden tot secessie dreven. De achterdocht van zuidelijke democraten jegens Lincoln en de nog maar net opgericht republikeinse partij deed hen besluiten dat een afscheiding ’the best way forward’ was.

Amerikanen die de Confederatie een warm hart toedragen proberen sinds jaar en dag de burgeroorlog tot een principekwestie te verheffen. Volgens hen was het niet slavernij ‘as such’, maar wel de schending van de rechten van de staten in abstracto die de directe aanleiding was voor de zuidelijke opstand tegen het federaal gezag.

Soevereiniteit

Wanneer de inwoners van een staat menen dat een schending van de bevoegdheidsverdeling tussen staat en federale overheid voorhanden is, hebben zij het recht om een einde te maken aan het constitutioneel akkoord dat de basis vormt voor deze verdeling. In essentie gaat het om een soevereiniteitsargument: ligt de uiteindelijke zeggenschap over de toekomst van de staat bij deze staat of bij de nieuwe federale overheid? Hadden de staten bij de ratificatie van de nieuwe federale grondwet hun soevereiniteit onvoorwaardelijk en voorgoed overgedragen, of niet? In 1860 was dit allesbehalve duidelijk.

De poging om het soevereiniteitsargument los te koppelen van de wens om het voortbestaan van de Afrikaanse slavernij veilig te stellen, is een poging om een zwarte pagina uit de geschiedenis van het Zuiden te herschrijven. Ja, de opstandige staten eisten hun soevereiniteit op ten aanzien van het federale niveau. Maar waarom deden ze dit? Om hun op slavenarbeid gebaseerde agrarische economieën en maatschappijbeelden te beschermen. Soevereiniteit was een middel tot een doel, geen doel op zich.

Zelfbeschikkingsrecht

Maar dat de door de rebellerende staten opnieuw opgeëiste soevereiniteit een verachtelijk doel diende, betekende niet dat het argument volledig van de pot gerukt was. Wat, zo vroegen zuidelijke slavenhouders en sympathisanten zich af, was het (juridisch) argument waarop Lincoln zich beriep wanneer hij de lokale wens voor zelfbestuur de kop indrukte?

‘Democratie’ kon het moeilijk zijn. Het waren immers volksvertegenwoordigers van de staten, in conventies in hun staten verenigd, die de secessie hadden afgekondigd. Met het doel om extra legitimiteit te verschaffen aan de rebellie, legden verschillende staten de afscheiding bovendien ter ratificatie voor aan hun inwoners. Zo stemde in Texas 75 procent van de kiezers voor de ontbinding van de Unie. In Virginia, de belangrijkste staat van het Oude Zuiden waar ook de geconfedereerde regeringszetel zou worden gevestigd, stemde 78 procent van de kiezers voor een nieuwe constitutionele schikking.

Reconquista

Lincolns pleidooi voor een ‘herstel van de Unie’ werd in de rebellerende staten ontvangen op dezelfde manier dat een mishandelde echtgenote de vraag van haar echtgenoot om ‘het huwelijk nog een kans te geven’ begrijpt. Dat Lincoln nog geen hand had uitgestoken naar zijn partner was daarbij van weinig belang. Punt was dat een verbond van voorheen onafhankelijke partners maar kan werken indien alle partners zich tot deze verbinding blijven engageren. ‘It takes two’, of in het geval van de Verenigde Staten circa 1860, ’thirty-four to tango’.

Dat historici op een positieve manier over Lincolns reconquista van het Zuiden schrijven komt door het sociaal wenselijke resultaat, met name de afschaffing van de slavernij. Dat de toenmalige president dit deed door middel van een militaire veroveringstocht in strijd met de wensen van de lokale bevolking (exclusief, uiteraard, de slavenpopulatie) wordt met de mantel der liefde bedekt. Het doel heiligt, althans in sommige gevallen, wel degelijk de middelen.

Lincoln, tiran?

Dat doel heiligde trouwens niet alleen het middel van de noordelijke invasie van het Zuiden. Het heiligde ook de minder democratische kantjes van de president. Doorheen de burgeroorlog nam Lincoln het niet zo nauw met de limieten aan zijn eigen macht, zoals vastgesteld door de federale grondwet, of de burgerlijke rechten en vrijheden die de Bill of Rights aan iedere Amerikaan toekende.

Lincoln en zijn regering censureerden kranten die kritiek uitten op de noordelijke oorlogsinspanning of sympathiseerden met het Zuiden. Redacteurs werden gearresteerd en oorlogscorrespondenten werden verbannen van het front. Ook schortte hij het aloude recht op ‘habeas corpus’ op. Dit recht houdt in dat een door een overheid van zijn vrijheid beroofde persoon aan een rechtbank kan vragen om de rechtmatigheid van zijn gevangenneming na te gaan (en eventueel zijn invrijheidstelling te bevelen). Lincoln ontnam de inwoners van Maryland, een staat die nochtans loyaal was gebleven aan de Unie en de president, op eigen houtje dit recht.

Tinten grijs

De mindere kanten van Lincolns presidentschap worden sinds het einde van de Burgeroorlog zo veel als mogelijk in de collectieve vergeetput gedumpt. Dat is begrijpelijk: het morele goed dat hij verwezenlijkte door miljoenen zwarte Amerikanen van hun ketens te bevrijden woog meer dan op tegen zijn tekortkomingen. Het verhaal van Abraham Lincoln moet inspireren, en een eenvoudig ‘goed-tegen-kwaad’-narratief is daarvoor geschikter dan een ‘enerzijds, anderzijds’-verhaal. Maar de waarheid, in al haar complexiteit, heeft haar rechten. Ook voor de meest populaire president ooit.

Alexander Stephens

Abraham Lincoln, vijand van het zelfbeschikkingsrecht?