‘Met afgehakte handen kan men geen schulden aflossen’, zo stelt de Vlaamse jurist en bankier Michiel Wouters*, die het Congo-dossier diepgaand onderzocht. Naast een verschrikkelijke menselijke catastrofe, was het Congo van Leopold II ook een financiële ramp.

Conferentie

Alles begon met de Koloniale Conferentie van Berlijn, in 1884-1885, over de verdeling van Afrika. Wie had die bijeengeroepen?

‘Die conferentie werd bijeengeroepen door de Duitse kanselier Otto von Bismarck, op verzoek van Koning Leopold II. De ontmoeting duurde lang, van 15 november 1884 tot 26 februari 1885, en legde na lange onderhandelingen de regels vast voor de verdere wedloop naar Afrikaanse kolonies die al in volle gang was.’

Wat was het eigenlijke doel van die zonderlinge conferentie?

‘Tot op de dag van vandaag leest men vaak, zelfs bij historici, dat op de Koloniale conferentie van Berlijn, Afrika in stukken werd versneden door de grijpgrage, hebzuchtige Europese mogendheden. Dat klopt niet. De verdeling was al volop aan de gang, voor sommige delen van Afrika al sinds eeuwen, zij het in vaak heel verschillende vormen.’

Geef daarvan eens enkele voorbeelden…

‘Niet moeilijk! De Portugezen zetten al voet aan wal in Sierra Leone in 1461. Vanaf 1624 komt Senegal met stukjes en beetjes in Franse handen. De Fransen veroveren vanaf 1830 het reusachtige Algerije, enzovoort. Maar er is ook een tegenbeweging: Liberia wordt in 1847 de eerste onafhankelijke Afrikaanse republiek, gesticht door uit Amerika teruggekeerde slaven. In Sierra Leone wordt in 1787 een eerste nederzetting gebouwd door bevrijde slaven uit Londen, die deze The Province of Freedom noemen. Ook de huidige hoofdstad Freetown werd in 1792 gesticht door vrijgelaten Afro-Amerikaanse slaven.’

‘Sommigen gaan uit van de volkomen onhistorische voorstelling dat Afrika zonder de Conferentie van Berlijn onaangeroerd zou zijn gebleven. Daar klopt niets van. Zoals gezegd was het verkavelen en versnipperen van Afrika al zeer lang aan de gang toen Bismarck optrad, zij het op vraag van Leopold II. Bismarck wilde niet zozeer de Belgische koning believen, dan wel conflicten en oorlogen tussen de Europese mogendheden vermijden. Daarvoor waren volgens hem spelregels en bindende afspraken nodig. De strijd om stukken van Afrika veroorzaakte aan alle kanten onrust en achterdocht. De conferentie was een reactie op, niet een oorzaak van, toenemende koloniale claims.’

Aanwezigen

Wie was er uitgenodigd?

‘Vijftien Europese landen waren aanwezig, evenals de Verenigde Staten en Turkije, toen het Osmaanse Rijk. De genoemde onafhankelijke Afrikaanse staten waren niet uitgenodigd. Een verzoek tot deelname van de Arabische sultan van Zanzibar, Sayyid Khalifa I bin Said al-Busaidi, werd door de Britten weggelachen.’

Hoe ging Leopold II te werk? Hij was zelf niet aanwezig op de Conferentie…

‘Neen, hij was vertegenwoordigde door twee uitstekende experten, baron Auguste Lambermont en diens rechterhand, de Luikenaar Émile Banning, een vurig propagandist van de koloniale expansie van België. In 1879-1984 voer de Britse journalist Henry Morton Stanley op de Congostroom, in opdracht van het “Studiecomité van Opper-Congo”, een organisatie van Leopold II van België, voor wie hij het gebied aan de zuidelijke oever in bezit nam. In 1881 sticht Stanley een handelspost die hij Leopoldstad noemt, het huidige Kinshasa. Nog vóór de Conferentie van Berlijn erkenden de Verenigde Staten die inbezitname! De andere landen volgen gewillig tijdens de Conferentie.’

Buit

Was daarmee de buit binnen voor Leopold II?

‘Neen, want de Grondwet bepaalde dat de koning niet tegelijk hoofd van een andere staat kon zijn, tenzij met de toestemming van het parlement met een 2/3-meerderheid. De katholieke premier August Beernaert brengt dat voor elkaar, met nagenoeg unanimiteit in beide kamers. Beernaert had zwaar de nadruk gelegd op het persoonlijke karakter van Leopolds “Congo-avontuur”. Vandaar de tegenstand waarop hij stuit als hij na de stemming de volksvertegenwoordigers en senatoren wil bewegen om het initiatief van Leopold II financieel te ondersteunen. Een lotenlening wordt in 1886 verworpen, de uitschrijving van een lening van 150 miljoen voor Congo in 1887 na veel lobbywerk goedgekeurd.’

‘Dit werd gevolgd door een Belgische staatslening van 10 miljoen (1889) en nog een van 25 miljoen in 1890. De Kamer vroeg en kreeg een geschreven akkoord van de koning dat België zijn Congo Vrijstaat kon overnemen, indien het geleende geld niet binnen de 10 jaar was terugbetaald of — nog veel belangrijker — als de Belgische staat de overname verkoos boven de terugbetaling. Leopold II voelde het mes op de keel en begon onmiddellijk met pogingen om de “oogst” van rubber en ivoor te monopoliseren. Dat was echter een overtreding van de overeenkomst van Berlijn, die in Congo strikte handelsvrijheid had opgelegd. Om de Belgen zand in de ogen te strooien bekostigde Leopold II enkele goed zichtbare prestigeprojecten: het Jubelpark, aangelegd in 1880 ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid, het paleis van Laken en het Koloniënpaleis (nu Afrikamuseum) in Tervuren.’

Uitbuitingspolitiek

Kwam Leopold daarmee weg?

‘De uitbuitingspolitiek van Leopold II in “zijn” Congo, afschuwelijk geïllustreerd maar niet beperkt tot de afgehakte handen van onvoldoende presterend zwarte arbeiders, lokte in het binnenland én het buitenland zware kritiek uit. De publicatie in 1899 van Heart of Darkness van de Britse auteur en wereldreiziger Joseph Conrad, die alles ter plaatse had gezien, ontnam hem zijn laatste krediet. Maar zijn financiële toestand ging zienderogen achteruit.’

‘Leopold besefte dat hij aan de Belgische staat geen vers geld kon vragen en verhoogde daarom stelselmatig de druk op zijn arbeiders, tot in het onmenselijke. En zelfs dat was financieel onvoldoende. Hij nam dan in het geheim zijn toevlucht tot een nieuwe lening — naar verluid tegen een woekerrente — bij de privébankier Alexandre de Browne de Tiège. Hij moest die vóór 1 juli 1895 terugbetalen. Dat bracht natuurlijk de terugbetaling aan de Belgische staat van zijn leningen uit 1889 en 1890 in het gedrang. Dus nog meer wrede uitbuiting in Congo om de centen bij elkaar te krijgen…’

Voorstel

En volstond dat deze keer?

‘Hoegenaamd niet! Graaf Henri de Mérode de Westerlo, minister van Buitenlandse Zaken, konkelfoest met het paleis en komt naar buiten met een “constructief” voorstel: België zou nu al Congo kunnen overnemen van Leopold II, inclusief de leningen die de koning had aangegaan bij de Belgische staat én bij bankier de Browne de Tiège… De regering is akkoord, maar in de pers en op straat breekt een enorme storm los die snel overslaat naar de oppositie in het parlement. De regering trekt haar voorstel in, de storm gaat liggen en dan wordt de koning in stilte toch financieel geholpen door de regering, met nog maar eens een nieuwe lening van 6.850.000 en een nieuwe hypothecaire lening aan de Congolese spoorwegmaatschappij.’

‘De genoemd 6.850.000 Belgische franken hebben een hedendaagse waarde van om en nabij 42 miljoen euro. De doorlopende vrijgevigheid van de Belgische staat aan Leopold II deed ook de wenkbrauwen fronsen van onze financiële partners. Dit is volledig uit de herinnering verdwenen, maar België zat sinds 1865 met handen en voeten gebonden in de Latijnse Muntunie, een Franse constructie waarvan België deel uitmaakte, naast Italië, Griekenland, en Zwitserland, met vaste, onveranderlijke wisselkoersen. Daardoor verhoogde de druk op de Belgische regering aanzienlijk. Heart of Darkness en de wandaden in Congo Vrijstaat werden meedogenloos geïnstrumentaliseerd zowel tegen Leopold II als tegen België. Minister de Mérode de Westerlo nam ontslag.’

Verloren steun van katholieken

Maar uiteindelijk is Leopold II toch moeten terugkrabbelen en heeft hij Congo aan België afstaan… Tegen welke voorwaarden is dat gebeurd?

‘Onder druk van de politiek en de financiële wereld verklaart Leopold zich op 3 juni 1906 uiteindelijk bereid om Congo aan België over te dragen, maar op voorwaarde dat hij het Kroondomein mocht behouden als persoonlijk bezit. Dat was de kers op de Congolese taart, een uitgestrekt gebied van 25.000 vierkante kilometer, dat is bijna zo groot als België. Een “Commissie van XVII” — lees: zeventien parlementsleden — voorgezeten door de katholiek Franz Schollaert die even later premier zal worden onderzoekt de zaak. Het komt tot een ontwerpverdrag, waarbij inderdaad het Kroondomein privébezit van de koning blijft. Gewezen premier August Beernaert en enkele andere katholieke zwaargewichten scharen zich aan de kant van de oppositie. De verontwaardiging is immens.’

Waarom verloor de koning de steun van zoveel katholieken?

‘Om evidente politieke redenen, maar ook omdat Leopold II het bij de katholieken verkorven had door zijn extravagant privéleven. Hij had in een Parijs hotel de Française Blanche Delacroix leren kennen, zij toen 16, hij 64. Ze beginnen een relatie, ze schenkt hem twee kinderen, hij maakt haar “barones de Vaughan”. Ze verblijven samen aanhoudend in Parijs en in de Provence. Premier Jules de Trooz dringt er bij de Leopold op aan dat hij als koning meer in Brussel zou verblijven en beschikbaar zou zijn voor staatszaken. Het komt tot een compromis: de koning belooft in het vervolg vier dagen op zeven in Brussel te vertoeven – mét zijn minnares.’

‘Uiteindelijk tekent Leopold II op 28 november 1907 de “Akte van Afstand”, waarmee hij zijn Vrijstaat Congo aan België overdraagt, maar wel met behoud van de Stichting van het Kroondomein als privébezit. Moegetergd stemmen regering en parlement in, met 88 stemmen tegen 55 bij negen onthoudingen. Op 18 oktober 1908 wordt Congo wettelijk een kolonie van België.’

Valsspelen

Einde van het verhaal?

‘Neen, de listige Leopold speelt vals. Tijdens de onderhandelingen had de Stichting van het Kroondomein al haar rechten overgedragen aan de op 9 september 1907 opgerichte Niederfüllbacher Stiftung, met zetel in… Coburg, toen nog een autonoom Duits hertogdom. De regering komt erachter, maar besluit af te wachten, gezien de slechte gezondheidstoestand van de koning. Die overlijdt op 17 december 1909 in Laken. Na de dood van Leopold II vernietigt het Belgische gerecht de aanspraken van de Duitse stichting. Overigens waren, onder diplomatieke druk, de Duitse bezittingen van de Stiftung ongemoeid gelaten. Maar wat weinigen weten: die Niederfüllbacher Stiftung bestaat nog steeds!’

Deed België het daarna beter in Congo?

‘Zonder twijfel. De wreedheden hielden onmiddellijk op. De aandacht verschoof naar mijnbouw en plantages, naar onderwijs en gezondheidszorg, gemengd met missionering. Men kan het kolonialisme op zich veroordelen, zeer zeker, maar belangrijk is om vast te stellen dat België het in zijn kolonie op alle vlakken zeker niet slechter deed dat Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland in hun koloniale gebieden. Ten koste van vele mensenlevens werden de Arabische slavenjagers voorgoed uit Congo verdreven. Dat heeft een zeer actueel kantje: het ‘diepste spijt’ van de huidige koning Filip kan worden uitgesproken namens de Saksen-Coburgs, dat wel, maar zeker niet namens België. Die familieaangelegenheid van het vorstenhuis mag in geen geval in onze schoenen worden geschoven.’

* Pseudoniem.

Alexandre de Browne de Tiège

Het Congo van Leopold II: géén wingewest, maar een financiële catastrofe