Bij de aanvaarding van de Prijs der Nederlandse Letteren, lichtte Tom Lanoye zijn kritiek op het Vlaamse taalbeleid toe aan de hand van zijn eigen verleden en dat van zijn familie.

Tom Lanoye: ‘Ik heb de taal ingelepeld gekregen dankzij mijn moeder, aan tafel, tijdens en na het eten, terwijl ze repeteerde voor haar theaterstukken … Ik besef dat dit de manier is om van taal te leren houden: taal moet jou verleiden, en niet door de strot worden geramd via wetten. Mijn vader werd als kind gestraft op school opdat hij op de speelplaats geen Frans sprak, maar zijn thuistaal Nederlands. Daardoor háátte hij het Frans, omdat het hem werd opgedrongen en daardoor heeft hij nooit in een van beide talen echt uitgeblonken. Is het dat wat we willen, als we ouders van schoolgaande kinderen straks straffen, omdat ze het Nederlands onvoldoende machtig zijn. Dat ze het Nederlands háten?’

Mijn Facebook-vriend Geraard Goossens stoort zich aan de broek die Lanoye droeg bij het uitspreken van die woorden, en ik van mijn kant stoor mij aan de uitdrukking ‘door de strot rammen’ – zoals ik mij stoor aan alle uitdrukkingen waar het woord ‘strot’ in voorkomt. Maar eigenlijk zou ik blij moeten zijn dat Lanoye niet begint, zoals socioloog Orhan Ağırdağ, over ‘taalracisme’ en over ‘de ongegronde overtuiging dat het gebruik en kennis van witte talen superieur zijn aan het gebruik en kennis zwarte talen’. Wellicht beseft Lanoye dat de hele kwestie niets met ‘superioriteit’ van talen te maken heeft.

Noch perfect Nederlands, noch perfect Frans

Trouwens, wat Lanoye vertelt over zijn familie komt ongeveer overeen met hoe het er in mijn familie aan toe is gegaan. Ik wil mijn liefde voor het Nederlands niet vergelijken met die van Lanoye, maar ik heb de taal in elk geval ingelepeld gekregen dankzij mijn moeder, ook ‘tijdens en na het eten’, en dankzij mijn vader, mijn grootmoeder, mijn grootvader, mijn vriendjes en de meesters op school. Die taal bestond gedeeltelijk uit dialect en gedeeltelijk uit Algemeen Nederlands, waardoor, net zoals Lanoyes vader noch het Frans noch het Nederlands perfect beheerste, ikzelf evenmin het dialect en het Algemeen Nederlands perfect beheers.

En dat Frans op de speelplaats klopt ook. Mijn grootmoeder moest in de lagere school Frans spreken op de speelplaats. Wie dat niet deed, moest een boete betalen van één centiem. De zusters zagen echter veel door de vingers. Als bijvoorbeeld een vriendinnetje aan je haar getrokken had, kon je dat voorval gerust samenvatten als: ‘Ma soeur, Elodie a trekké à mon haaré.’ Je kreeg dan geen boete, want het was de intentie die telde.

Alhoewel de voertaal in de klas het Nederlands was, waren de leerlingen verplicht om om de andere dag Frans te spreken op de speelplaats

In de tijd van mijn vader maakte men er op het college een spelletje van. Alhoewel de voertaal in de klas het Nederlands was, waren de leerlingen verplicht om om de andere dag Frans te spreken op de speelplaats. Een leerling die op die dagen betrapt werd op Nederlands spreken, kreeg een kaartje, een ‘signe’, en dan moest hij proberen een andere leerling te betrappen op Nederlands, waarop hij dan het kaartje kon doorgeven. Die praktijk werd overigens beëindigd toen het Duitse leger ons land bezette, zoals toen ook het vrije wapenbezit en het gedoogbeleid voor roken in cinemazalen werd afgeschaft.

Verplicht tot nuttige kennis

De respectievelijke familiegeschiedenissen van Lanoye en mij vertonen ook verschillen. Noch mijn vader, noch mijn grootmoeder zijn door de verplichtingen het Frans gaan haten. Mijn vader is juist heel trots op zijn goede beheersing van het Frans. Graag haalt hij aan dat hij in het erg moeilijke dictee van Prosper Mérimé slechts 25 fouten maakte. Dat lijkt veel, maar Napoleon III maakte er 75, de keizerin 62, de schrijver Alexandre Dumas Fils 23 en zijn collega Octave Feuillet 19. 25 fouten was dus een goed resultaat dat mijn vader in het gezelschap bracht van beroemde Franse schrijvers.

Ook mijn grootmoeder is door de speelplaatsverplichting het Frans niet gaan haten. Ik heb van haar mijn eerste Franse woordjes geleerd: schip-bateau, schaap-mouton, zeep-savon. Ze heeft mij Franse liedjes geleerd zoals ‘Saint-Nicolas, patron des écoliers’, en ‘Vers l’avenir’, dat ooit de nationale hymne was geweest van de Congo-Vrijstaat. Ook leerde ze mij het versje: ‘Choux, bijoux, venez sur mes genoux, avec vos joujoux. Prenez des cailloux pour chasser les hiboux qui sont pleins de poux.’ Pas veel later kwam ik te weten dat dat een mnemotechnisch middeltje was, om te onthouden welk woorden op -ou een meervoud op -x krijgen.

De voorbeelden van mijn grootmoeder en van mijn vader laten dus zien dat verplichting niet altijd leidt tot haat, en zeker niet als je daar weinig aanleg voor hebt. Verder valt moeilijk te ontkennen dat verplichting in onderwijsmateries een noodzakelijk bestanddeel is. Het beste is als je jezelf kunt verplichten om van alles te leren; bij de ene lukt dat beter dan bij de andere. En voor degenen waarbij dat niet goed lukt, heeft Lannoye minstens gedeeltelijk gelijk: bij sommige leerlingen draagt een verplichting door derden bij tot een afkeer van wat ze moeten leren: Frans, Duits, fysica en aardrijkskunde, geschiedenis… Daar is niet veel aan te doen. Zonder die verplichting zouden die leerlingen helemaal geen Frans, Duits, fysica, aardrijkskunde en geschiedenis leren, terwijl dat allemaal nuttige kennis is.

Ideale maatschappij

Voor anderstalige kinderen is Nederlands nog veel nuttiger kennis, aangezien het de onderwijstaal is. Veel kinderen en ouders zien dat, in tegenstelling tot Ağırdağ, vanzelf in. Ik heb nogal wat anderstalige kinderen in de klas gehad, Armeniërs bijvoorbeeld, die na enkele jaren heel goed Nederlands kenden. En om nu te zorgen dat álle anderstalige kinderen zover zouden geraken, worden in het Vlaamse regeerakkoord voor anderstalige kinderen allerlei verplichtingen opgelegd: taalbadklassen in het lager onderwijs, extra uren Nederlands in het middelbaar onderwijs. Ik weet niet of Lanoye zich ook tegen die ‘verplichtingen’ verzet omdat ze ‘haat tegen het Nederlands’ kunnen opwekken.

In mijn ideale maatschappij leren volwassen migranten helemaal uit vrije wil zo snel mogelijk de taal van het land van aankomst

Of verzet hij zich alleen tegen de verplichtingen voor de ouders die Nederlands moeten leren als ze de schoolbonus willen behouden? Ik geef graag toe dat dat een rare maatregel is. Hij maakt deel uit van het rechten-en-plichtendiscours. Ik ben daar niet zo gek op. In mijn ideale maatschappij zijn er voor volwassenen best niet te veel rechten en niet te veel plichten. Maar op heldere momenten besef ik dat ik niet in mijn ideale maatschappij leef. In mijn ideale maatschappij leren volwassen migranten helemaal uit vrije wil zo snel mogelijk de taal van het land van aankomst.

‘Als we ouders van schoolgaande kinderen straks straffen omdat ze het Nederlands onvoldoende machtig zijn…’, schrijft Lanoye. Dat is een polemische formulering, en een verdraaiing, want dat ‘straffen’ begint pas als de ouders geen Nederlands wíllen leren en geen Nederlandse cursus wíllen volgen. Het is, zoals bij de speelplaats van mijn grootmoeder, de intentie die telt. Bovendien is dat ‘straffen’ nogal symbolisch – het inhouden van een jaarlijkse bonus van 40 tot 60 euro – zodat de maatregel in zijn geheel nogal symbolisch wordt, een ‘stok achter de deur’ zoals Koen Pelleriaux van het Gemeenschapsonderwijs hem noemt. Het is een maatregel waarmee een ideaal naar voren wordt geschoven: migrantenkinderen die zien hoe hun moeder ‘tijdens en na het eten’ inspanningen doet om Nederlands te leren, zoals de jonge Lanoye zag hoe zíjn moeder op die momenten inspanningen deed om theaterteksten uit het hoofd te leren.

Taal moet verleiden

Ik ga akkoord met Lanoye dat ‘een taal moet verleiden’. Verleiding is beter dan dwang. Tegelijk ben ik in zulke zaken op mijn hoede voor te hooggestemd idealisme. Mijn ervaring in het onderwijs heeft mij geleerd dat je nog het beste verleiding met dwang kunt combineren. Maar zelfs dan – verleiding moet inderdaad zijn plaats hebben.

Onze generatie werd verleid door het mooie Nederlands van Boudewijn de Groot, en in mijn niche, door het mooie Nederlands van Ludo Martens. Het is jammer dat Lanoye die voorbeelden niet volgt en zich bij zijn openbare optredens zo weinig aantrekt van de Nederlandse klankleer. Daar staat dan weer tegenover dat hij met zijn romans en toneelstukken veel mensen heeft geraakt en zo wél heeft bijgedragen tot de verleidingskracht van het Nederlands. Ik hoop dat hij het de lesgevers op de verplichte cursussen voor anderstalige ouders vergeeft dat zij niet meteen op dat hoge literaire niveau mikken, maar op dat van de elementaire communicatie.

Alexandre Dumas Fils

Tom Lanoye en het Nederlands