In mijn geboortestreek Frans-Vlaanderen zijn vele waardevolle kunstwerken, gebouwen en archieven door de Beeldenstormers verwoest. Misschien daarom heb ik het niet met het bekladden of vernietigen van standbeelden en monumenten. Alhoewel er soms verzachtende omstandigheden zijn, zoals het verhaal van de obelisk van Turckheim…

Korte afstand reizen worden ons dezer dagen aanbevolen. De Elzas is zo’n bestemming waar het leuk vertoeven is. Maar achter idyllische dorpen langs de panoramische wijnroutes schuilen ook de open wonden van een beladen geschiedenis. Zo een controversiële plaats van herinnering is het stadje Turckheim, op zeven kilometer van Colmar.

Slag én slachtpartij

Turckheim is het stadje waar de slag die haar naam draagt op 5 januari 1675 werd uitgevochten. De Franse troepen van Lodewijk XIV, onder leiding van legermaarschalk Turenne (1611-1675), vochten tegen een coalitieleger geleid door Frederik Willem I van Brandenburg en de Rooms-Duitse Keizer Leopold I. De slag behoort tot de veldtocht van het Franse Koninkrijk tegen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, en de Franse veroveringsoorlogen in de Elzas, de Palts en het Saarland.

Volgens de Franse geschiedenisboeken maakte het strategische vermogen van Turenne het verschil. Maar bijna alle Franse historici verzwijgen wat na de slag volgde: Het leger van Turenne verwoestte het stadje Turckheim totaal. De meeste inwoners konden niet vluchten. Ze werden genadeloos afgeslacht, vrouwen en jonge meisjes verkracht, gemarteld en vermoord. Zelfs kinderen en baby’s werden niet gespaard. De beestachtige uitspattingen duurden twee weken lang.

De legers van Lodewijk XIV maakten van zulke terreur bewust gebruik om elk verzet te breken. Ze verwoestten in die periode honderden dorpen en steden op beide oevers van de Rijn.

Een kleinzoon van Willem de Zwijger

Turenne, met zijn volledige naam Henri de la Tour d’Auvergne, burggraaf van Turenne, droeg de titels van hertog van Bouillon en prins van Sedan, de Lotharingse stad waar hij was geboren. Turenne kreeg een protestantse opvoeding en sprak drie talen: Frans, Nederlands en Duits. Zijn moeder, Elisabeth van Nassau, getrouwd met de hertog van Bouillon, was een dochter van Willem de Zwijger. Turenne’s grootvader was dus niemand minder dan Willem van Oranje. Dat verklaart waarom hij eerst als militair in de Staatse legers diende.

Dit belette Turenne niet later in dienst te treden van Lodewijk XIV. En om de strijd aan te gaan tegen verwanten in de Nederlanden, en elders. Hij bekeert zich ook tot het katholicisme, en zal zonder scrupules een vooraanstaand protestants gebied als de Palts verwoesten.

De obelisk van de schande

In Turckheim staat sinds 1932 een obelisk ter ere van Turenne, de overwinnaar van de slag bij Turckheim.

Een groep royalisten, samen met patriottische verenigingen van rechtse signatuur, financierden het monument. Daarom is de obelisk met een grote Franse lelie gekroond. De inhuldiging had plaats op 18 september 1932 op initiatief van de stafchef van het Franse leger, generaal Weygand (1867-1965).

Voor de inhuldiging waren naast vele Franse militairen, 500 Zwitserse staatsburgers uit Bazel met een speciale trein opgetrommeld. Wellicht om de gevreesde protestactie van de plaatselijke bevolking en van de autonomistische beweging in de kiem te smoren.

Royalist én van koninklijke bloede

Maxime Weygand gold als antidreyfusard, royalist, aanhanger van Maurras en diens Action Française. Bij de slag om Frankrijk in 1940 bekleedde hij de functie van opperbevelhebber van het Franse leger. Een beetje later volgde hij niettemin Maarschalk Pétain die hij bewonderde. Tijdens het Vichy-régime werd hij benoemd tot minister van landsverdediging, later speciaal gezant in Afrika.

Weygand had met België een wel zeer bijzondere band: hij was uit onbekende ouders in Brussel geboren. Algemeen wordt aangenomen dat hij een zoon was van Charlotte, keizerin van Mexico (1849-1927), dochter van koning Leopold I, uit een relatie met de Belgische generaal Alfred van der Smissen.

Slechts op zijn 21^ste werd voor Maxime Weygand een erkenning op maat gearrangeerd. Hij ging voortaan door het leven als de natuurlijke zoon van een dienstbode van zijn voogd die de familienaam Weygand droeg.

Weg met dit momument?

De Duitsers, die niet vergeten waren dat Turenne de hele Rijnvlakte verwoest had, vonden dat zijn standbeeld niet op zijn plaats was in de Elzas. Bij de Duitse bezetting in 1940 was een van de eerste symbolische daden het opblazen van het Turennemonument in Turckheim. Ook het Turennedenkmal in Sasbach (Baden-Württemberg), waar Turenne enkele maanden na de slag van Turckheim de dood vond, moest er aan geloven.

De Fransen, al waren ze bijzonder slecht geplaatst om te protesteren, riepen moord en brand. Bij de annexatie van de Elzas en Lotharingen bij Frankrijk in 1918 hadden ze de ruiterstandbeelden van de Duitse keizer Wilhelm I in Metz en Straatsburg neergehaald, samen met vele Duitse oorlogsgedenktekens van de oorlog van 1870-71…

Die Schwarzen Wölfe

Na de Tweede Wereldoorlog werd de obelisk in Turckheim opnieuw gebouwd. De inhuldiging had in 1958 plaats, obligate militaire parade, mis, vuurwerk en volksbal inbegrepen. En uiteraard werd weer met geen woord gesproken over het uitmoorden van de hele stad.

Deze hardnekkigheid vanwege de Franse autoriteiten om de waarheid te ontkennen ervaart de Elzassische beweging als een zoveelste belediging. Enkele zeldzame radicalen gingen in december 1980 tot de actie over en dynamiteerden het monument. Het commando, genaamd Die Schwarzen Wölfe, bestond uit drie Elzassers die reeds enkele gelijkaardige acties op hun actief hadden. Ze werden later gearresteerd, en veroordeeld tot gevangenisstraffen en tot de kosten om de schade te herstellen.

‘Elzas frei’

Het gevolg van deze gewelddadige actie was dat de hele bevolking tot inkeer kwam en zich vragen begon te stellen. Heeft de Elzas recht op haar geschiedenis? Is Turenne een Franse oorlogsheld of een gemene oorlogsmisdadiger?

Een andere vorm van protest is de jaarlijkse bijeenkomst van vertegenwoordigers van de Elzassische beweging aan het Turennemonument. Na de speeches volgt telkens de neerlegging van een krans ter nagedachtenis van de burgerslachtoffers van Turckheim. De laatste keer dat ik het Turennemonument zag was het opnieuw beklad met de leuze Elzas frei… Meer vrijheid, nodig om de échte helden van Turckheim waardig te gedenken.

Alfred van der Smissen

Turenne, held of oorlogsmisdadiger?