In Vlaanderen bleef ze relatief onbekend , maar in Brussel en in het Franstalige landsgedeelte kreeg Andrée Geulen (100) de voorbije decennia al flink wat erkenning. De gewezen onderwijzeres redde tijdens de tweede wereldoorlog honderden Joodse kinderen uit het Brusselse van een gewisse dood. Op maandag 18 oktober kan u op Canvas kijken naar Mademoiselle Andrée, een unieke documentaire over het levenswerk van deze kranige honderdjarige. Wij spraken haar twee dochters in Brussel.

Een leven als een spannende roman

Haar levensverhaal leest als een spannende roman. We schrijven 1942 en de amper 21 jaar oude Andrée Geulen is als piepjonge leerkracht in Brussel aan de slag. Almaar vaker viseerde de Gestapo daar hele Joodse gezinnen, die gearresteerd en gedeporteerd werden. Toen het Geulen – die zelf geen Joodse roots had – opviel dat dat haar Joodse leerlingen een voor een uit de klas verdwenen, sloot ze zich aan bij het Joods Verdedigingscomité (JVC). Tot het einde van de oorlog zou ze persoonlijk zowat driehonderd Joodse kinderen weghalen bij hun ouders en hen helpen onder te duiken. Bij families op het platteland, in kloosters en in tehuizen.

Na de oorlog probeerde ze de kinderen en hun ouders ook opnieuw samen te brengen, maar heel wat onder hen zouden elkaar nooit meer terugzien. Enkele weken geleden mocht Andrée Geulen honderd kaarsjes uitblazen. Tot vandaag blijft ze contact houden met een aantal van de kinderen die ze tachtig jaar geleden het leven redde. Haar dochters Catherine en Anne Herscovici zagen beiden na de oorlog het levenslicht. Ze kregen pas mondjesmaat zicht op het unieke levenswerk van hun moeder.

Puzzelstukjes

Wanneer zijn jullie gaan beseffen dat jullie moeder nog voor jullie geboorte al een bijzonder bewogen leven achter de rug had?

Catherine: ‘Mama heeft daar daar zelf nooit over gepraat. Wij zijn niet zo heel lang na de oorlog geboren, en dat was toen niet bepaald een periode waar met veel vreugde op werd teruggekeken. Vergeet ook niet dat zowat de hele familie van papa omgekomen was in de concentratiekampen. Niemand wilde daar dus graag over praten.Tegelijk waren haast alle vrienden van onze ouders zelf ook actief geweest in het verzet.’

‘In de loop der jaren zijn de puzzelstukjes dan stilaan op hun plaats gevallen. Pas vele jaren later, eind jaren zestig denk ik, is er een fim uitgekomen die het volledige verhaal bracht van het netwerk waarin mama actief was. Thuis praatten we ook heel veel over politiek. Daar is dus ongetwijfeld mee de basis gelegd voor ons eigen sociale engagement. Na de oorlog is mama zelf als sociaal assistente aan de slag gegaan, en daarnaast militeerde ze ook in de vakbond en in de communistische partij.’

De gele ster

Jullie mama was amper 21 – haast een kind nog – toen ze al haar eigen leven riskeerde om wildvreemde kinderen te redden. Begrijpen jullie vandaag ten volle wat haar toen dreef?

Anne: ‘Ze heeft ons achteraf verteld dat ze echt bijzonder verontwaardigd was toen ze in haar klas plots kinderen zag opduiken die verplicht werden om een gele ster te dragen. Aanvankelijk wist ze zelfs niet waar die ster op sloeg. Voor de oorlog had ze al wat hand- en spandiensten verleend aan organisaties die hier in België de Spaanse republikeinen steunden in de burgeroorlog tegen Franco. Maar ze was zeker niet opgegroeid in een geëngageerde familie. Ze was wel heel voluntaristisch ingesteld. De echte klik is er blijkbaar gekomen toen ze die kinderen vroeg om hun ster af te nemen, waarna ze bij mama hun verhaal deden. Het besef dat kinderen zelfs op die leeftijd al in het vizier van de nazi’s kwamen, heeft haar toen over de streep getrokken, waarna ze zich aansloot bij het Joods Verdedigingscomité.’

Wildvreemden

We kunnen ons amper voorstellen hoe onwaarschijnlijk lastig het voor haar moet geweest zijn om als 21-jarige ouders er van te overtuigen hun kinderen af te staan aan wildvreemden?

Catherine: ‘Dat moet inderdaad verschrikkelijk zijn geweest. Mama heeft ons ook verteld dat ze pas jaren later, nadat ze zelf moeder geworden was, besefte welk gigantisch offer die ouders gebracht hadden. De ouders in kwestie mochten ook niet weten waar hun kinderen zouden worden ondergebracht, dat was te riskant. Het netwerk had daarvoor een ingenieus systeem opgezet met vijf verschillende geheime schriftjes, waarin telkens maar een deeltje van de gegevens, het adres en het onderduikadres van de kinderen genoteerd werd. Het is overigens ook meermaals voorgevallen dat mama te laat kwam, en dat de nazi’s een bepaalde familie al gedeporteerd had. Het volledige netwerk heeft finaal zowat drieduizend joodse kinderen kunnen redden. Mama heeft later ook l’Association des enfants cachés opgericht, onder meer om sommigen van die kinderen te helpen hun familie terug te vinden. Een aantal van hen – of hun familie – komen tot vandaag nog bij mama op bezoek.’

Louis Van Geyt

In welke zin heeft het levenswerk van jullie mama ook jullie latere levenspad beïnvloed?

Catherine: ‘Op heel verschillende wijze (lacht). Ikzelf heb een carrière uitgebouwd als advocate, net zoals papa. Ik zou mezelf wel als sociaal gedreven omschrijven, maar ik heb nooit het uitgesproken engagement gehad dat mijn zus tot vandaag voortdrijft.’

Anne: ‘Ik heb heel mijn leven net zo goed willen doen als mijn ouders. Ik was amper 15 toen ik al lid wilde worden van de communistische partij, maar papa heeft me toen voorgehouden dat ik eerst de school moest afwerken. Later ben ik sociologie en criminologie gaan studeren, waarna ik in het parlement nog voor de toenmalige communistische volksvertegenwoordiger Louis Van Geyt heb gewerkt. Pas daarna ben ik gaan inzien dat de communistische heilstaat toch vooral een illusie was, waarop ik lid geworden ben van Ecolo. Ik ben vervolgens jarenlang actief geweest in de Brusselse politiek en ben ook voorzitter geweest van het OCMW hier in Elsene.’

Catherine: ‘En ook nu nog stopt ze niet. Ze blijft maar van de ene vergadering naar de andere afspraak hossen.’

Zemmour

Jullie mama is in eigen land min of meer uitgegroeid tot een symbool in de strijd tegen regimes en ideologieën die mensen viseren, laten opsluiten of zelfs vermoorden op basis van hun origine. Anno 2021 kunnen we enkel maar vaststellen dat er wereldwijd heel wat regimes zijn die een deel van de eigen bevolking op exact dezelfde gronden viseren en opjagen?

Anne: ‘Ik vind het vreselijk om dit zo te moeten stellen, maar gelukkig is papa intussen overleden en kan mama het amper nog volgen. Ze zouden geshockeerd zijn door wat ze vandaag te lezen en te horen krijgen. Kijk ook naar iemand zoals Eric Zemmour in Frankrijk, die met zijn ronduit racistische discours almaar populairder wordt.’

Catherine: ‘De grote impact van de sociale media speelt hierbij uiteraard ook een nefaste rol.’

Gescheiden werelden

Ongetwijfeld, maar toen de Rwandezen elkaar uitmoordden, was er van die sociale media nog geen sprake. Idem dito voor het conflict in ex-Joegoslavië, en al evenmin voor de slachtpartijen in Ethiopië en tal van tribale conflicten die de voorbije decennia miljoenen slachtoffers eisten in tal van Afrikaanse landen?

Anne: ‘Dat klopt natuurlijk, maar ik weiger me neer te leggen bij het idee dat dit nu eenmaal altijd zal blijven gebeuren en dat we daar niets aan kunnen veranderen. Ik blijf ervan overtuigd dat we met elkaar moeten praten, en dat we mensen misschien telkens opnieuw moeten uitleggen dat haatdragende taal of de zoektocht naar een makkelijke zonderbok niét de oplossing zijn.

‘Het valt me daarbij ook op hoe we ook in eigen land almaar meer in heel wat gescheiden werelden leven: de meeste mensen werken en wonen in hun eigen cocon en hebben weinig contacten met mensen van een andere sociale klasse of een andere afkomst.’

Ghetto’s

Durven we de vinger wel voldoende op de wonde te leggen? Ook in Gent, Brussel of Antwerpen bestaan er vandaag Turkse, Marokkaanse of zelfs Joodse ghetto’s die amper moeten onderdoen voor de Joodse ghetto’s van voor de tweede wereldoorlog?

Anne: ‘Voor de oorlog leefden de meeste Joden in dezelfde wijk, dat klopt. Vaak in de buurt van de grote stations – omdat ze vaak reisden – maar net zo goed omdat ze dezelfde taal spraken en er binnen die gemeenschap een grote onderlinge solidariteit bestond. U heeft gelijk als u stelt dat we vandaag bij een aantal allochtone gemeenschappen nog altijd eenzelfde trend zien, maar vaak heeft dit ook met de betaalbaarheid van bepaalde buurten te maken. Ik ken best wel wat Marokkkaanse families die hun woning in Molenbeek meteen zouden willen inruilen voor en optrekje in Ukkel of Elsene, maar dit blijft onbetaalbaar voor hen.’

Catherine: ‘Uiteraard, maar het is wel zo dat ze vaak generatie na generatie in dezelfde wijken blijven wonen.’

VRT

Andrée Geulen nu. Onlangs 100 jaar geworden.

De Internationale en een glaasje witte wijn

Canvas zendt volgende maandag de documentaire uit: kan en moet die enige impact hebben, en in welke zin dan?

Anne: ‘Die documentaire zal op zich niet zoveel verschil maken, maar ergens hopen we wel dat ze bijvoorbeeld het startpunt kan zijn van een breder debat in scholen, culturele centra noem maar op. De geschiedenis, en dan zeker deze geschiedenis, mag niet in de vergetelheid belanden.’

Jullie mama mocht vorige maand honderd kaarsjes uitblazen, verkeert ze nog in goede gezondheid?

Catherine: ‘Ze is een en al vrolijkheid, ziet er nog bijzonder goed uit voor haar leeftijd en wordt door de medebewoners van het rusthuis waar ze sinds een vijftal jaren verblijft op handen gedragen. Haar geheugen laat haar stilaan wat in de steek, maar De Internationale zingen lukt haar nog altijd. En ze zegt niet vaak nee tegen een glaasje witte wijn. Wat zouden we dan klagen?’

Andrée Geulen

‘Mama heeft driehonderd levens gered’