Andrej Borovikov uit Archangelsk zat meer dan twee jaar in penitentiaire inrichtingen wegens het opslaan van de videoclip Pussy van Rammstein in zijn profiel op het Russische sociale netwerk vk.com. De rechter achtte het bewezen dat de inmiddels 35-jarige vader door het bewaren van de clip pornografie had verspreid.

Vermoed wordt dat de ware reden zijn deelname aan protestacties tegen stortplaatsen in de regio was. Ook werkte Borovikov tot 2019 als lokaal coördinator van Navalny’s Fonds voor Corruptiebestrijding. De Rus uit het hoge Noorden kwam op 23 mei vrij. Doorbraak sprak met hem over de gevangenis, zijn terugkeer in de samenleving en de reactie van de band Rammstein.

Hoe is het om terug te zijn uit het strafkamp?

‘Ik voel een permanente euforie. Ik ben oneindig gelukkig dat ik er weg ben.’

Was je lang onderweg vanuit het kamp naar huis?

‘Het kamp was nabij de stad Archangelsk, waar we ook woonden. Maar ja, toen ik werd opgesloten was ik als kostwinner weg. Mijn vrouw en ons zoontje dat twee maanden na mijn arrestatie werd geboren, vertrokken naar het zuiden van onze oblast, 400 kilometer verderop. Ze woonden gedurende die twee jaar bij haar ouders in het dorp. Ik ben hier nu ook te gast, maar morgen ga ik op zoek naar werk, want er moet brood op de plank komen.’

Is je strafblad dan geen probleem bij een nieuwe werkgever?

‘Nee, alleen als je op school wilt werken of bij de politie. De politie zal me wel niet willen (lacht) en ik ben geen onderwijzer, dus die opties vallen af. Maar er waren veel lokale journalisten die me opwachtten bij het kamp in Archangelsk. Toen ik in de taxi naar het huis van mijn schoonouders stapte, draaide de chauffeur zich om en zei: “Ach u bent het, ik heb net over u gelezen.” Dus lang zal ik het niet verborgen kunnen. Maar ach, ik was in de gevangenis, ik ben geen maniak, geen moordenaar. Ik zat niet in de gevangenis voor het plegen van een strafbaar feit.’

Hoe beleef je de samenleving die je twee jaar niet hebt gezien?

‘Ik ben verbaasd over de plotselinge hardheid, de wreedheid. Vroeger moest ik lachen om het dilettantisme van de propaganda van het Kremlin. “Waarvoor worden ze eigenlijk betaald? Het is zo doorzichtig”, dacht ik altijd. En nu zie ik dat die propaganda uitstekend werkt. De hersenen van de bevolking worden op een briljante manier gespoeld.

Dmitri Gloechovski is een hippe auteur van fantasy in Rusland, hij schreef een boek over een audiowapen dat mensen in zombies verandert. Daar moet ik vaak aan denken. Als je probeert logisch met die mensen te praten en te argumenteren, dan schudden ze met hun hoofd en beginnen ze gewoon weer opnieuw: “Gay-ropa, het vuile verdorven Westen”, enzovoorts, enzovoorts. Velen hier geloven de propaganda, niet alleen alcoholisten die om geld bedelen, ook mensen die goed verdienen. Het is moeilijk voor me. Ik probeer me aan te passen aan de nieuwe realiteit. Vroeger was er met veel mensen nog een dialoog mogelijk, die tijd is voorbij. Het lijkt een beetje op een massale psychiatrische afwijking. Aan de andere kant, het is ook zo dat gekken het hardste schreeuwen. Misschien valt het uiteindelijk mee. Er gebeuren hier soms onverwachte dingen. En niet alleen hier, trouwens, denk aan de plotselinge ommekeer in de DDR.’

Waren er veel gedetineerden die zich lieten rekruteren voor het front?

‘Ja, laat ik het voorzichtig zeggen om niet in de problemen te komen: er was een redelijk groot aantal rekruten voor het front.’

Wat waren dat voor mensen?

‘Kijk, 80 procent van de gedetineerden zijn junkies. Het zijn mensen met een tragisch verleden. De meesten denken niet na, ze hebben niets meer te verliezen. Hun gedachtes zijn ronduit dom: “Dit is mijn kans, nu ik ga ik veel geld verdienen.” Waarom gingen mensen in de zeventiende eeuw de piraterij in? Dat was gevaarlijk, ze konden worden gedood. Maar dat vonden ze niet erg. Later werden ze zelfs geromantiseerd. Zo zien die gedetineerden zich nu ook: als moedige en dappere kerels die van vrijheid houden. Piraten van de 21e eeuw.’

Hoe zag je dag in het strafkamp eruit?

‘Het is op te delen in verschillende periodes. Het afgelopen half jaar was de kampleiding heel venijnig. Ik kwam voortdurend in de strafcel terecht. Een keer had ik een flesje badschuim dat niet op mijn lijst van persoonlijke bezittingen stond. Een andere keer zou ik brood in mijn jaszak hebben gehad. In de gevangenis was het weer anders. Daar hoeft niemand te werken. Ik zat in een cel met vier anderen. Daar was veel vrije tijd. En aan het begin werd ik van de ene naar de andere gevangenis gestuurd. Dat waren allemaal gebouwen uit de tijd van Katharina de Grote. Het was net een opname uit een historische film. Ik zat in een soort van gewelf, waar het plafond zo laag was dat ik het voortdurend raakte. Dat was in de lente van 2021. Het was vreselijk heet en stikkend benauwd. Ik werd gek van de muggen. En je zit dan maar te wachten. Te wachten tot uiteindelijk het oordeel komt.’

En ging je daarna naar het kamp?

‘Ja, dat was een soort van nederzetting. Er staan barakken en fabriekshallen. Ik begon de dag om zes uur ’s morgens, bed opmaken, ontbijt. Om negen uur begon mijn dag in het naaiatelier van de fabriek. Om vijf uur ’s middags avondeten. Een beetje vrije tijd en dan slapen. Dat was officieel. Dan was er ook het inofficiële programma. Ik had bijvoorbeeld een klein moestuintje achter een garage. Ik had ergens zaadjes opgedoken. Na een tijd kon ik peterselie, dille en uien oogsten. Voor de vitamines. Ook maakten we zelf kleding. Geen opvallende dingen natuurlijk, maar een kraag wat anders. Broekspijpen die breed uitlopen. Kleding die in de mode was in het kamp. Die kleren konden we ruilen tegen sigaretten of thee. Dat was een puur intern handeltje dat buiten de kampleiding omging. Het was net als in de film…’

Net als in de film… dus waren er ook inofficiële leiders onder de gevangenen die het voor het zeggen hebben?

‘Ik denk dat zoiets bestaat in elk land en in elk mannelijk collectief dat wordt gedwongen korte of lange tijd samen te leven in een beperkte ruimte. Er ontstaat een strijd om de macht. Zelfs bij kantoorpersoneel. Natuurlijk worden onder gevangenen problemen vaker op gewelddadige wijze opgelost dan onder managers. Maar het principe is hetzelfde.’

Heb jij je vuisten moeten gebruiken om je recht te halen?

‘Vreemd genoeg niet. Ik kon conflicten altijd met woorden oplossen. Ik maakte daarbij gebruik van de ongeschreven wetten van de Russische gevangenis. Dat lukte. Een jurist van de beperkte ruimte. (lacht)’

Wat zijn die ongeschreven wetten?

‘Er zijn er veel. Bijvoorbeeld dat je netjes moet praten. Het is niet verstandig jargon te gebruiken, omdat de uitdrukkingen ervan op verschillende manieren kunnen worden geïnterpreteerd. Dat kan gemakkelijk tot conflicten leiden. Ook is het uit den boze zonder toestemming eigendom van anderen te pakken. Dat soort dingen wordt genadeloos afgestraft. Aan de andere kant wordt moed gewaardeerd. Zelfs als een gevangene weet dat hij een gevecht gaat verliezen, is het belangrijk dat hij toont geen lafaard te zijn.’

Werden jij of andere gevangenen geslagen door bewakers?

‘Nee, ik ben geen enkele keer geslagen door penitentiaire medewerkers, niet in de gevangenissen en ook niet in de kampen. Vrienden schreven me, nadat er in 2021 in een ander kamp een schandaal was met folter: “Andrej, laat het ons weten als je gefolterd bent.” Maar dat was dus echt niet zo. Het zal zeker ergens gebeurd zijn, maar daar waar ik was niet.’

Zijn je na de vrijlating nog beperkingen opgelegd?

‘Twee jaar lang moet ik me elke eerste en derde maandag van de maand bij de politie in mijn woonplaats melden.’

Heb je nog iets gehoord van de muzikanten van Rammstein?

‘Nooit, niet na mijn vrijlating en niet tijdens mijn gevangenschap. Alleen de gitarist had een keer een paar regels gewijd aan het feit dat hij het oordeel tegen mij wel erg hard vond. Van zanger Till Lindemann of andere bandleden heb ik in al die tijd niets gehoord. Een officieel standpunt heeft de band nooit ingenomen.’

Andrei Borovikov

Gesprek met Andrej Borovikov, terug na twee jaar gevangenis vanwege videoclip Rammstein