In recente peilingen scheert het Vlaams Belang hoge toppen als grootste partij van het land. Toch kwam de oppositiepartij tijdens de afgelopen turbulente maanden relatief weinig in de berichtgeving. Haar afwezigheid in traditionele entertainmentprogramma’s is gekend, maar er verschijnen ook weinig politieke analyses over haar actuele reilen en zeilen. Hoe liggen de kaarten voor het Vlaams Belang momenteel? Eén opvallende vaststelling is dat vervroegde federale verkiezingen dramatisch kunnen uitpakken voor de ambitie die Tom Van Grieken koestert.

Het is dezer dagen populair om het Wetstraatgebeuren te omschrijven aan de hand van filmtitels. De levensloop van het Vlaams Belang (VB), opgericht in 1978 als Vlaams Blok, doet mij dan onwillekeurig terugdenken aan de Hollywoodkomedie The Fourty Year Old Virgin. Daarin gaat het hoofdpersonage Andy Stitzer, ondanks enkele ongerieflijke pogingen, na veertig lentes nog steeds als maagd door het leven.

Kiespotentieel

In volle crisisperiode krijgen de traditionele beleidspartijen in Europa tijdelijk electorale rugwind. Niet zo in België: hier piekte oppositiepartij Vlaams Belang recent in De Stemming van VRT/De Standaard op 24,5% – ruim 6% boven haar verkiezingsoverwinning van mei 2019. Aangezien het VB wordt ondergewaardeerd in politieke peilingen is dit eigenlijk haar actuele ondergrens. Nog straffer is haar kiespotentieel dat momenteel op 40% wordt geschat. Er zit dus nog serieus wat groeimarge op.

Het grootste slachtoffer van die expansie is de N-VA als dichtste buur in het politieke spectrum. De winst van de ene is het verlies van de andere: de overige traditionele partijen weten dit en rekenen daar zelfs op. N-VA kopstukken communiceren al ruim een jaar met de handrem op in een hardnekkige poging om niet uit de afvallingsrace van de federale formatie te worden gereden. Het VB maakt van die ingetogenheid bij N-VA dankbaar gebruik: recent schuift VB qua communautair taalgebruik op in de richting van de gematigde Vlaams-nationalisten. Kamerfractieleider Barbara Pas belooft nu zelfs elke tussenstap die Vlaamse autonomie bevordert in het federaal parlement formeel mee goed te keuren. Het is een gematigdere opstelling die het VB in een recent verleden nog aan voorwaarden verbond.

Daarmee neemt VB stilletjes aan de communautaire woordenschat over van N-VA, maar spreekt het vanuit een ongeschonden – en dus meer geloofwaardige – positie. Het is een sluipende dreiging op haar communautaire flank die N-VA niet veel langer kan negeren. Bovendien is met de verkiezing van Egbert Lachaert door Open VLD een poging gestart om het eigenaarschap van economische en fiscale thema’s te heroveren op haar sociaaleconomische flank. De electorale habitat van N-VA wordt dus van twee kanten belaagd.

Schutkring

Tom Van Grieken verwierf veel politiek kapitaal door zijn klinkende verkiezingsoverwinning vorig jaar. Echter kampt ook hij met blijvende interne spanningen die zijn partij diep verdelen. Momenteel komt daar weinig van naar buiten omdat de voorzitter zo sterk staat. Maar gaat die positie aan het wankelen, dan opent zich het deksel van de krabbenmand, zo leert het partijverleden.

Dat het ruim 40-jarige VB vandaag een breed kiespotentieel van 40% aanspreekt illustreert hoezeer het cordon sanitaire in de hoofden van de burgers is geërodeerd. De politieke quarantaine rond het VB wordt niet langer maatschappelijk gedragen. Uit de ledenenquête van Francesco Vanderjeugd bleek al dat 64% van de Open Vld respondenten af wil van het cordon en 60% het VB als een potentiële gesprekspartner ziet. Eenzelfde sentiment vind je terug bij de CD&V-basis, die meer begrip opbrengt voor de standpunten van Hendrik Bogaert dan de scherpe veroordelingen van de partijtop doen vermoeden.

Ook in het federaal parlement bestaat de schutkring rondom de radicale Vlaams-nationalisten feitelijk niet meer. Het VB levert wisselmeerderheden bij stemmingen en duidt voor verschillende commissies de voorzitter aan. Maar met het cordon verdwijnt ook de levensverzekering waarachter het VB jarenlang schuilde. De verwachting groeit dat de partij vroeg of laat iets kan bewegen.

Interne armworsteling

Een radicale vleugel wil echter absoluut niet matigen in het vooruitzicht van eventuele beleidsdeelname en wenst de rol van zweeppartij aan te houden. Nu stormt het wel eens binnen elke partij. In het heetst van de strijd wordt dan graag aan het aantal voorkeurstemmen herinnerd om te onderstrepen hoe zwaar de eigen woorden werkelijk wegen. Welnu, Filip Dewinter behaalt met ruim 93 000 stemmen in het Vlaams Parlement nog steeds een derde plaats algemeen – net na Bart De Wever en Hilde Crevits. In de Kamer had hij met dit resultaat de vierde hoogste persoonlijke score over heel België laten optekenen. Niet bepaald het beeld van een politicus die electoraal afgeschreven is.

Hoe vaker Filip Dewinter zegt dat hij bereid is om op eenvoudig verzoek van ‘zijn’ partij een stap opzij te zetten, hoe duidelijker het eigenlijk wordt dat hij en zijn entourage een belangrijke interne machtspositie blijven bekleden. De interne armworsteling met het radicale kamp zal de externe ambities van partijvoorzitter Van Grieken de volgende jaren blijven verlammen. Van Grieken dreigt in dezelfde valkuil te belanden als zijn voorganger Franck Vanhecke: in de periode 2004-2008 werd elke gemaakte opening in de partijkoers toen door het kamp-Dewinter genadeloos de gracht ingereden.

Blauwtje lopen

Met ‘Plan 2024’ heeft Van Grieken de ambitie geuit om de grootste Vlaamse partij te worden en zo de volgende keer het initiatiefrecht voor de coalitievorming in handen te krijgen. Toekomstige machtsdeelname vergt evenwel de nodige voorbereiding. Wie mee aan het stuur wil komen moet het partijkader en de achterban daarop actief voorbereiden en tijdig meekrijgen. Om aansluiting te vinden met regeringspartners moet je inhoudelijk met hen op dezelfde golflengte geraken maar ook menselijk investeren in het smeden van objectieve bondgenootschappen. Parlementaire democratie is nu eenmaal een bestuursmodel dat steunt op een permanente dynamiek van conflict en coöperatie.

Je kan dit alles betreuren maar zo werkt ons meerpartijensysteem vandaag nu eenmaal. In het beoefenen van deze sleutelvaardigheden van het politieke métier is het VB tot op heden echter maagdelijk wit gebleven. Wie zich niet kwetsbaar opstelt kan ook geen blauwtje lopen. Maar evenzeer geldt: wie niet waagt, die niet wint.

Kan het VB de gecreëerde hoge verwachtingen niet inlossen, dan blijven de eigen kiezers teleurgesteld achter. Dat is exact wat de partij al eens overkwam in 2004. Ook toen werd het VB de grootste partij in Vlaanderen. Enkel het opgetelde kartel van CD&V en N-VA had meer parlementsleden. Bij aanvang van de Vlaamse regeringsvorming zette het VB zichzelf al na één kort bilateraal gesprek buitenspel. Een verlengd verblijf in de oppositie leidde tot vermoeidheid onder de VB-kiezers. Bij de eerstvolgende stembusslag in 2007 stapte het VB-electoraat massaal over naar een geloofwaardiger alternatief.

VB als beleidspartij

De kans is bovendien reëel dat vervroegde verkiezingen al dit najaar plaatsvinden op het nationale niveau. Zo’n verwikkeling kan dramatisch uitdraaien voor de partijplannen van Tom Van Grieken: de grootste Vlaamse partij worden is dan geenszins een garantie op coalitiebesprekingen en nog minder op regeringsdeelname. Het federale schaakbord is nog veel complexer dan de Vlaamse variant. Als de opgebouwde electorale illusie snel doorprikt wordt dan dreigt de uitstroom navenant te zijn.

Als er geen vervroegde verkiezingen komen zit ook de timing in 2024 eigenlijk verkeerd. In het voorjaar zijn er eerst de federale en regionale verkiezingen waarna pas in het najaar de lokale en provinciale volgen. In het omgekeerde scenario zijn de kansen op beleidsdeelname groter omdat dan eerst lokale openingen geforceerd kunnen worden.

Kortom, het is weinig waarschijnlijk dat het Vlaams Belang onder Tom Van Grieken tot een beleidspartij uitgroeit. In The fourty year old virgin dacht de omgeving van Andy Stitzer naderhand zelfs verkeerdelijk dat ie homo was. Het VB schenkt daarom beter zelf klare wijn over de eigen marsrichting als ze wil meester blijven van haar eigen lot en verhaal. Zo niet moet men nadarhand ook niet komen klagen dat mensen een onjuist beeld schetsen van de partij.

Dit stuk verscheen ook op VRTNWS.

Andy Stitzer

Blijft Vlaams Belang onder Tom Van Grieken een 40 jaar oude politieke maagd?