In de zomer van 2020 werden Nikita Oevarov, Denis Michailenko en Bogdan Andrejev gearresteerd door de Russische geheime dienst FSB. In hun jeugdige overmoed hadden de veertienjarige scholieren in het holst van de nacht zelf geprinte affiches met de eis tot vrijlating van een politieke gevangene in hun woonplaats, het Siberische stadje Kansk, aangeplakt. Daarbij hadden ze ook het lokale bureau van de geheime dienst FSB niet overgeslagen. De tieners werden met veel bombarie in de boeien geslagen.

Een ‘ongekende vangst’

Na inzage van Messenger-berichten op de telefoons van de jongens, stelden FSB-medewerkers vast dat ze een voor provinciale maatstaven ongekende vangst hadden gedaan. De jongens die dweepten met het anarchisme waren van plan het plaatselijke FSB-gebouw na te bouwen in het computerspel Minecraft om het daarna zonder pardon op te blazen. Later werd de versie van de geheime dienst nog serieuzer: de minderjarigen zouden tussen oktober 2019 en juni 2020 hebben geoefend met explosieven in leegstaande gebouwen ter voorbereiding van een terroristische aanslag.

Nikita zat elf maanden in voorarrest. Pas in mei 2021 mocht hij de gevangenis voorwaardelijk verlaten. Negen maanden later werd de toen vijftienjarige scholier door een militaire rechtbank veroordeeld tot vijf jaar heropvoedingskamp in zijn woonplaats Kansk. Michailenko en Andrejev kregen drie en vier jaar voorwaardelijk, omdat ze justitie hun volledige medewerking zouden hebben verleend. De cassatie in de zaak tegen Nikita Oevarov werd op 17 januari 2022 door het Hooggerechtshof in Moskou afgewezen.

Doorbraak sprak met Anna Oevarova, de moeder van Nikita.

Heeft u erover gedacht na de voorwaardelijke vrijlating tijdens het voorarrest met Nikita naar het buitenland te vluchten?

‘Om eerlijk te zijn, ik heb eraan gedacht, maar ik was ook bang. Bang om nog eens de wet te overtreden. Achteraf gezien hadden we het natuurlijk moeten doen. Nikita wilde wel.’

Ook volgens de Russische wet mag een minderjarige niet zonder aanwezigheid van ouder of voogd worden ondervraagd. Heeft de advocaat geprobeerd hierop te wijzen?

‘Vanaf het begin hebben ze het speciaal zo aangepakt. Uiteraard heeft de verdediging aangekaart dat de gang van zaken niet correct was. De rechter oordeelde desondanks dat alles conform de wet was verlopen. De eerste uren werden de jongens alleen verhoord, onder druk gezet, telefoons werden afgepakt. Ik wist niet eens dat Nikita was opgepakt.’

Er doen meerdere versies de ronde. Hoe ging de arrestatie precies in zijn werk?

‘Nadat ze ’s nachts affiches hadden geplakt, kregen ze in de loop van de dag een bericht van een plaatselijke activist die ze een maand geleden hadden leren kennen op sociale media. Hij schreef: “Waren jullie dat vannacht?” Ze antwoordden: “Ja, dat waren wij.” Hij vroeg ze om een ontmoeting om zes uur ’s avonds. Daar werden ze gearresteerd. Er kwamen drie politieauto’s aan te pas. Ze werden gefouilleerd, telefoons werden geconfisqueerd.’

En degene die ze had geschreven was een anarchistische activist?

‘Nee, volgens mij had hij andere ideeën en was ook al wat ouder. Hij hoorde er niet echt bij. De groep bestond uit mijn zoon en vier andere jongens. Ze waren niet alleen geïnteresseerd in anarchisme, maar in verschillende politieke stromingen. Sommigen hadden ook communistische ideeën. De kleinzoon van de ex-burgemeester was er zo een. Hij werd eveneens opgepakt, maar trad later alleen op als getuige.’

Zaten ze allemaal in dezelfde klas?

‘Nikita en Denis zaten in dezelfde klas. Bogdan zat in de parallelklas. De kleinzoon van de ex-burgemeester zat op het lyceum en was toen al achttien. En er was nog een vijfde jongen van een andere school. Hij trad later ook als getuige op. Hoewel hij de radicaalste was, bleef hij compleet buiten schot.’

Waarom is het destijds een militaire rechtbank geweest die Nikita veroordeelde?

‘In Rusland moeten volgens de wet terroristen door een militaire rechtbank worden veroordeeld. De wet op terrorisme — die vrij recent is aangepast — kan vanaf veertienjarige leeftijd worden toegepast.’

Vanwaar die haat van ambtenaren van de militaire rechtbank, politie en FSB tegen veertienjarige jongens?

‘Er was geen haat. Die ambtenaren wilden laten zien dat ze belangrijk zijn. En de statistieken oppoetsen. Ze wilden laten zien dat ze door hun inzet een terroristische daad in de stad Kansk hadden kunnen voorkomen. Stelt u zich eens voor wat dat voor hen betekende: promotie, een verhoging in rang…’

Maar die ambtenaren hebben toch ook kinderen en wellicht zelfs kleinkinderen die net zo goed in Messenger-berichten iets over anarchisme hadden kunnen schrijven?

‘Ik begrijp waar u naartoe wilt, maar die mensen hadden kennelijk geen smet op het blazoen. Het was hun grootse optreden. Alle registers werden opengetrokken om er een heuse criminele zaak van te maken. Binnen drie dagen was alles in kannen en kruiken.’

Was er geen enkele leraar die het voor Nikita opnam?

‘Iedereen was bang. Ik ken de sociaalpedagogisch werker van de school goed. Ze was altijd vol lof over Nikita. Ik vroeg haar of ze een positieve karakteristiek wilde schrijven. Eerst ging ze akkoord, maar later kwam ik erachter dat mijn verzoek direct aan het rechercheteam was doorgegeven en in de bewijsmiddelen was beland.’

‘Het eerste beoordelingsrapport van de school was heel negatief, het was vreselijk. Ik hoorde later van de klassenlerares dat haar positieve beschrijving van Nikita door de directie was verscheurd. Ook een kinderpsycholoog uit Krasnojarsk die een positief beeld van hem had gegeven, kon later niet voor ons getuigen, omdat ze op dat moment besmet zou zijn geweest met corona.’

De episode met explosieven in leegstaande gebouwen is bedacht door de FSB?

‘De jongens hadden een opname op hun telefoons staan, waarop te zien is hoe ze flessen tegen een muur in een leegstaand gebouw gooien. Er is te zien dat ze kennelijk veel lol hebben. Ook zijn er meisjes uit hun klas bij die door het beeld rennen. Ze lachen en krijsen. Het ziet eruit als onschuldig vermaak. In combinatie met hun politieke interesse en kritiek op de overheid heeft de FSB die opname natuurlijk heel goed kunnen gebruiken. In hun versie was het een bewijs voor de voorbereiding van een terroristische daad.’

Hadden de jongens die opname op sociale media geplaatst?

‘Welnee, de FSB-medewerkers hadden de beelden gevonden toen ze de telefoons bekeken. De jongens hadden het uitsluitend voor zichzelf opgenomen. Als ze niet waren opgepakt, was niemand er ooit achter gekomen. Nikita sprak veel over vrijheid. Hij dacht na over onze maatschappij. Maar volgens mij is dat volkomen normaal. Op die leeftijd gaan veel kinderen nadenken, over politiek en hoe de wereld in elkaar steekt.’

Hoe nam Nikita zelf de recente afwijzing van het Hoger Gerechtshof in Moskou op?

‘Hij begreep wel dat de cassatie nergens toe zou leiden. Een dag tevoren had hij nog tegen de advocaat gezegd: “Ik weet dat het zal gaan als altijd: het oordeel blijft ongewijzigd.” In de pauze op de dag van de rechtszitting in Moskou zei ik tegen Nikita: “Wat een wonder zou het zijn, als je nu ineens vrij komt…” Dat wonder is helaas niet geschied.’

Kan hij zijn schooldiploma halen in het kamp?

‘Na de voorwaardelijke vrijlating tijdens het gerechtelijk onderzoek ging hij weer naar dezelfde school. Hoewel ik daar vreselijk op tegen was. Ik wilde dat hij naar een andere school zou gaan. Maar hij heeft daar de negende klas afgemaakt. Ik stond er toen op dat hij met de middelbare school zou stoppen en naar een technische school zou gaan om zich als ICT’er te specialiseren. Toen kwam echter het oordeel en ging hij in het heropvoedingskamp verder met de tiende klas. Op het moment is hij aan het blokken voor zijn eindexamens. Daarnaast volgt hij opleidingen van vakscholen, “schoonmaker van gebouwen” waarvoor hij inmiddels een diploma kreeg (lacht). En “houtbewerking” is een specialisatie die hij in maart zal afronden. Als hij klaar is met de elfde klas, mag hij in het kamp aan het werk.’

Is er ook iets serieus mogelijk, een universiteitsopleiding?

‘Misschien kan hij iets op afstand doen. Wellicht met computers, daar gaan we over denken zodra hij geslaagd is voor zijn eindexamen. Er is daar inderdaad een jongen die een universitaire studie volgt. De directeur van de school in het kamp raadde ons aan dat ook te doen.’

Heeft hij vrienden kunnen vinden onder de andere gedetineerden?

‘Hij houdt er niet van te vertellen over het leven in het kamp. Toen hij die elf maanden in voorarrest zat, schreven we heel veel. Nu niet meer. Hij zei: “Mama, ik heb geen tijd om te schrijven.” Gelukkig mag ik hem om de anderhalve maand voor korte tijd bezoeken. Om de drie maanden is een langer bezoek toegestaan.’

Volwassenen gedetineerden worden vaak bestraft met isoleercel, is dat in het heropvoedingskamp ook het geval?

‘Nee, godzijdank niet. De omstandigheden zijn wat dat betreft min of meer in orde.’

In de zaak rondom Nikita mis ik zijn vader. Leeft die nog?

‘Jazeker, hij leeft. Ik ben nooit met hem getrouwd. Totdat Nikita twee was dook hij zo nu en dan op en hielp een beetje. Daarna ontmoette hij een andere vrouw en stichtte met haar een gezin waar ook een zoon werd geboren. Met ons verbrak hij toen het contact. Maar ik heb gehoord dat hij dat gezin inmiddels ook heeft verlaten.’

En hij heeft ook tijdens de zaak nooit meer iets van zich laten horen?

‘Vlak na zijn arrestatie zei Nikita tegen me: “Papa heeft me 3.000 roebel (40 euro, nvda) geschonken.” Dat was helemaal aan het begin. Ik vroeg: “Hoe weet je dat het papa was?” Nikita zei dat zijn achternaam, voornaam en vadersnaam er op een briefje bij stonden. Maar verder hebben we nooit iets van hem gehoord.’

Is er een kans op vervroegde vrijlating?

‘We willen geen mogelijkheid onbenut laten. Vervroegde vrijlating kan nadat drie vierde deel van de straf voorbij is. Dat is over 22 maanden.’

Moet hij dan officieel om gratie vragen?

‘Nee, dat heb ik zelf al eens geprobeerd. Ik heb een gratieverzoek aan de Russische president gestuurd. Daarna werd de zaak weer opgerakeld. Buren werden ondervraagd. Die waren zelfs in orde. Oude omaatjes die hem al als klein kind kennen. Ze kwamen positieve getuigenissen afleggen.’

‘Ik dacht dat alles toch nog goed af zou kunnen lopen. Totdat ik een officieel antwoord kreeg van het bureau van de president waarin stond dat Nikita zelf zijn gratieverzoek moet indienen. De advocaat nam die brief mee en ook brieven van allerlei beroemdheden die hem ondersteunden in de hoop Nikita te kunnen overtuigen. In de trant van “vrijheid is belangrijker dan principes”. Maar het had geen enkele zin. Nikita zei: “Ik wil geen gratieverzoek indienen.” Hij staat heel vast in zijn principes. Ik weet niet van wie hij dat heeft (lacht). Hij is een heel goede jongen.’

Tijdens zijn veroordeling in februari 2022 sprak Nikita Oevarov voor de militaire rechtbank onder andere de volgende woorden:

‘Het deed me pijn dat mensen in mijn land werden onderdrukt, burgeractivisten die het goed voor hadden met mijn land, die opkwamen voor het welzijn ervan. Ik hoorde hierover in media die niet van de staat waren, ik geloofde erin. Nu heb ik zelf het despotisme ervaren van gewetenloze lieden binnen het systeem. Veel mensen die met dergelijke zaken te maken hebben gehad, maar ook mensen die het gewoon zat zijn om zo te leven en een andere toekomst voor hun kinderen willen, zijn mij en mijn moeder gaan steunen tijdens mijn voorarrest. Daar ben ik heel dankbaar voor, want solidariteit en steun zijn heel belangrijk voor mensen die vervolgd worden om hun politieke opvattingen. Ik heb een gerust geweten, omdat ik mijn vrienden nooit slechte dingen heb geleerd. Ik was niet hun leider, we stonden op gelijke voet. We waren gewoon vrienden. Ik schaam me niet tegenover de mensen die onze geschiedenis kennen. Laat niet iemand mij niet geloven, maar justitie, ik hoef me nergens voor te schamen. Ik wilde niemand opblazen… Ik wil voor de laatste keer in dit proces zeggen: ik ben geen terrorist, ik ben niet schuldig volgens 205.3 van het Wetboek van Strafrecht. Ik wil gewoon mijn school afmaken, een opleiding volgen en ergens ver weg van hier gaan, om niemand van de veiligheidsdiensten meer nerveus te maken. Ik vraag de rechter om me die mogelijkheid te geven.’

Anna Oevarova

Scholier veroordeeld voor virtuele plannen in Minecraft