Het was een tenenkrullend moment, in De Afspraak van 26 februari. Anna Roos (19), de nieuwe voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad en studente rechten, had zich zonet voorgesteld. Een mooie, goedlachse verschijning, waar Bart Schols verlekkerd naar keek, en of ik hem gelijk geef. Dit meisje kan met gemak net zo goed de Miss België-wedstrijd winnen, waarvoor je tegenwoordig ook drie zinnen moet kunnen bedenken over verdraagzaamheid en wereldvrede.

Vervolgens zwenkt de camera naar Mark Schaevers (68), de man die tien jaar werkte aan de ultieme Hugo Claus-biografie. Schols wilde toch even de overgang maken en vroeg Anna of ze die schrijver kende. Ja, van naam, vaag. Maar neen, ze wist verder niet wie dat was, laat staan iets van gelezen. Wat Schaevers tot de troostende opmerking inspireerde: ‘Het komt allemaal goed’. De rest van het gesprek volgde ze als een tennismatch vanop de tribune, met haar hoofdje over en weer draaiend. Hou me tegen als ik hier domme blondjesmoppen begin te maken.

Witwasoperatie

Hugo Claus was lid van de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen, mogelijk zelfs van de nog radicalere Vlaamsche Jeugd. (js)

Ik weet niet wat voor Nederlandstalige Literatuur er vandaag in de humaniora wordt aangeboden, als Claus en Boon buiten de prijzen vallen. Acid misschien? Zelf ben ik een Clausfan van het eerste uur. Toen we in het middelbaar ‘schoolauteurs’ als Marnix Ghysen, Jos Vandeloo en Ward Ruyslinck opgedrongen kregen, lazen we in het geniep de schrijver die toen als hét enfant terrible van de Vlaamse literatuur gold, en zich zowaar met ‘Het leven en de werken van Leopold II’ (1970) de woede van het Belgisch koningshuis op de hals had gehaald. Terwijl hij zich in 1957 door datzelfde koningshuis tot… Ridder in de Orde van Leopold II had laten slaan.

Hugo nam de pragmatische collaboratiefilosofie van vader Claus over: een kunstenaar hoort aan de kant van de overwinnaars te staan

Maar dat waren andere tijden. In de jaren ’50 was Claus namelijk nog druk aan zijn denazificatie bezig, een aspect dat in Schaevers’ nieuwe biografie uitvoerig wordt belicht. Hugo bleek als tiener zowaar rondgelopen te hebben in een uniform van de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen, mogelijk zelfs van de nog radicalere Vlaamsche Jeugd. Uit idealisme? Naar het schijnt niet. Hugo’s vader, de drukker Jozef Claus, sympathiseerde met de Duitsers, gewoon omdat hij dacht dat ze gingen winnen. Een reden als een andere. Hugo nam de pragmatische collaboratiefilosofie van vader Claus over: een kunstenaar hoort aan de kant van de overwinnaars te staan.

Dat Claus, zoals zovelen, in een zwart hemd rond liep tijdens de oorlogsjaren, is geen onbekend feit. Wel interessant is de manier hoe hij daar na de bevrijding, als jonge auteur, mee omging. Zijn rabiate afkeer van de kerk, het katholieke Vlaanderen, het flamingantisme, moet gelezen worden als een grootscheepse witwasoperatie, waarbij hij in interviews ook dat oorlogsverleden verzwijgt of vervormt. De leugenaar Claus is geboren. Hij zal die leugen ook perfectioneren tot literaire stijlfiguur én basis voor een allerpersoonlijkste legendevorming.

Literaire rockster

Hugo Claus & Sylvia Kristel in 1974. (Wiki)

Hij ‘collaboreert’ opnieuw, maar dan met de zich vormende anarcho-linkse cultuurelite, sterk op Nederland geïnspireerd, en klaar om op te gaan in de ’68-beweging. De morele winnaars van de oorlog. Het pragmatische motto van vader Claus (‘zorg dat je het kamp van de winnaars kiest’), de collaboratie als overlevingsstrategie, krijgt in het genie van Hugo een apotheose van de seksueel vrijgevochten rebel, een rockster aan het literaire firmament, totaal ontheven van de plicht om zich met zo’n kleinburgerlijke futiliteit als de waarheid bezig te houden.

In die zin is Claus de belichaming van de ’68-geest: vrijheid-blijheid, met het donkere kantje van de ontkenning en het afrekeningsdenken. Cultureel Vlaanderen zal nooit meer uit die kramp geraken. De schrijver van Het Verdriet van België – een meesterwerk van dubbelzinnigheid tussen autobiografie en fictie – hield zich voor de rest van zijn tijd vrij keurig aan de politieke correctheid van dat linksdraaiende cultuuruniversum. Allemaal mensen die zich aan de goede kant van de geschiedenis bevinden.

In 2006 werd de toen reeds dementerende rebel opgemerkt aan het Antwerps stadhuis, toen een feestje losbarstte na de verkiezingsnederlaag van Filip Dewinter. Een jaar later ondertekende hij ook een petitie voor het behoud van België, tegen het Vlaams-nationalisme en de opkomst van de N-VA. Op 19 maart 2008 stapte hij vrijwillig uit het leven, zijn laatste coup de théâtre.

In die zin is Claus de belichaming van de ’68-geest: vrijheid-blijheid, met het donkere kantje van de ontkenning en het afrekeningsdenken

Soit, met die turf van 800 bladzijden heeft Marc Schaevers, intimus en biograaf van Hugo Claus, een interessant licht geworpen op de hybride consistentie van de man die we, naast Louis-Paul Boon, als onze grootste Vlaamse schrijver mogen beschouwen. Het boek heet dan ook ‘De levens van Claus’, in het meervoud. De centrale as van de ontkenning (van de zwarthemdenperiode) vormde de ruggengraat van een groots oeuvre waarin de leugen, de opportunistische, tactische leugen, gesublimeerd wordt tot fantasie, fictie en legende. De kunst van het dwaalsporen leggen en het bedotten van de lezer, zoals Claus aan zijn biograaf ooit toevertrouwde.

Leugenpaleis

We zouden dan een grote boom kunnen opzetten over de zin van het fabuleren, en waarom ook wij, gewone stervelingen, soms met de waarheid een loopje proberen te nemen. Hoort de leugen bij de tragiek van het leven, en is het dé strategie om te óverleven? Soms gestileerd tot Spielerei? Misschien is dé waarheid (Russisch: Pravda) zelf wel een totalitair concept, iets dat tevoorschijn komt als de beul hard genoeg de vijs aandraait.

In die zin zou de schrijver ons leren liegen, om aan de terreur van de waarheid te ontsnappen. Of zoals Friedrich Nietzsche het verwoordde: ‘Wir haben die Kunst, damit wir nicht an der Wahrheit zu Grunde gehen‘ (Die Geburt der Tragödie, 1872). De politieke macht, het grootste leugenpaleis met dito pers als megafoon, plaatst zich doorlopend in het centrum van de waarheid, en recupereert zo nodig ook de wetenschappelijke waarheid, die even totalitair en krom is. Zoals we in de coronaperiode hebben meegemaakt.

De modale burger heeft geen recht op fantasie, al zeker niet in zijn publiek leven of relatie met de overheid. Hij moet waarheidsgetrouw zijn belastingbrief invullen en afdragen. Hij kan/mag niets ontkennen of achterhouden, want alles is gekend en de camera’s staan overal

Aan de andere kant bevindt zich het gesubsidieerde universum van de dichters, die ook een vrijgeleide krijgen om Wahrheit en Dichtung te verwisselen. Wat bij een meester als Claus roem en literaire prijzen oplevert. Maar de modale burger heeft geen recht op fantasie, al zeker niet in zijn publiek leven of relatie met de overheid. Hij moet waarheidsgetrouw zijn belastingbrief invullen en afdragen. Hij kan/mag niets ontkennen of achterhouden, want alles is gekend en de camera’s staan overal. Hij mag Hugo Claus lezen, herlezen, en de meester-leugenaar bewonderen. Dat is de ultieme grap.

Claus’ laatste opvolger is Herman Brusselmans, de literaire pornograaf en cynicus die iedereen mag beledigen en door het slijk sleuren omdat hij nu eenmaal Herman Brusselmans heet. Letterlijk een schrijver-van-mijn-kloten. Zou Anna Roos dan toch gelijk hebben van heel die boekenplank aan zich te laten voorbijgaan? Het antwoord vindt u mogelijks hier.

Mark Schaevers: ‘De levens van Claus – biografie’. De Bezige Bij, 800 pagina’s is te koop via deze link.

Anna Roos

Hugo Claus, de man die loog alsof het gedrukt stond