Ketenen van het verleden. Zo luidt de titel van het op 21 juni 2021 uitgebrachte rapport van bevindingen van het door de minister van Binnenlandse en Koninkrijkszaken (Nederland) ingestelde Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden. Die titel is ontleend aan een dichterlijke formulering van de voorbereiding op het ondergaan van pijn over een verleden van vóór het familiale geheugen: ’Jezelf opdraaien, het tempo opvoeren zodat de ketenen van het verleden strak komen te staan’ (Antoine de Kom). De pijn uit geschiedenisboeken: over slavernij en mensenroof, over inquisitietortuur en ketterverbranding. Gaan wij er ten minste vanuit dat het omwerken van historisch verleden tot pijn en rancune een privilege is voor iedereen of niemand? En dat het soort aanbevelingen dat dit Adviescollege presenteert ook toepasbaar is op willekeurige andere hoofdstukken van het historisch verleden?

Acht aanbevelingen

Voor Nederlands herbeleven van het West-Indische slavernijverleden heeft het Adviescollege acht ‘aanbevelingen’ opgesteld. Compact verwoord: (1) Nederland (de regering) maakt voor alle voorgaande Nederlandse regeringen excuses voor het direct of indirect toestaan van slavernij en slavenhandel. (2) Nederland erkent dat slavernij en slavenhandel misdrijven tegen de menselijkheid waren en dat de gevolgen daarvan nog altijd voelbaar zijn. (3) De regering geeft opdracht tot een nationaal onderzoek naar het slavernijverleden. (4) 1 Juli wordt een nationale herdenkingsdag. (5) Er komt een nationaal slavernijmuseum. (6) Het onderwijs gaat structureel aandacht besteden aan het slavernijverleden. (7) Institutioneel racisme wordt aangepakt. (8) In overleg met Suriname en de Antillen wordt er een fonds opgezet voor een herstelbeleid tegen de ‘doorwerking van het slavernijverleden’.

In die aanbevelingen schuurt de omgang met de geschiedenis met fundamentele normen van fatsoen en nuchterheid. Dit komt duidelijk tot uiting in de letterlijke tekst van het rapport: ‘Erken bij wet dat de slavenhandel en de slavernij die tussen de zeventiende eeuw en 1 juli 1863 direct of indirect onder Nederlands gezag heeft plaatsgevonden, misdrijven tegen de menselijkheid waren.’ Dit is juridische brooddronkenheid (of achterbaksheid) die stelt dat huidige wetgeving van toepassing verklaard moet worden op het verleden. Dat heeft verstrekkende zakelijke consequenties.

Mogelijke fall-outs

Alle contracten die sinds de zeventiende eeuw tot de afschaffing van de slavernij in 1863 zijn afgesloten en die iets van doen hadden met slavernij — destijds legale handel en nijverheid — worden zo met terugwerkende kracht ongeldig verklaard (rechtsgeldige misdrijven zijn immers onbestaanbaar). De eigendomsrechten van de op grond van die contracten verworven bezittingen, en ook alle bijbehorende en opvolgende zakelijke transacties kunnen in principe worden aangevochten. Voer voor juristen voor de komende decennia. Een basisprincipe en noodzakelijk uitgangspunt van wetgeving is nu juist dat wetten geen terugwerkende kracht kennen! Was dat wel zo, dan zou elk contract en elke overeenkomst door nieuwe wetgeving onderuitgehaald kunnen worden. De rechtsstaat zou ondergaan in anarchie.

Afgezien van deze juridische blunder: Het is sociaal ongewenst medemensen verwijten te maken over sociale en economische relaties tussen verre voorouders die leefden onder fundamenteel andere normen een waarden (en wetten!) als die van vandaag de dag. Slavernij werd vóór de Verlichting (Voltaire, Rousseau, Montesquieu, de Amerikaanse ‘Founding Fathers’ e.a.) gezien als een toegestane sociaaleconomische praktijk. De bijbel accepteert slavernij en stelt eisen aan de gehoorzaamheid van slaven jegens hun meesters. Nog in 1866 verklaarde paus Pius IX dat slavernij op geen enkele wijze in strijd was met de christelijke leer.

Wij denken daar nu anders over. Maar je kunt het onze voorouders redelijkerwijs niet kwalijk nemen dat zij geloofden wat zij geloofden. En het is stapelen van onredelijkheid om dat nu te verwijten aan de nakomelingen van die voorouders. Het voorliggende ‘rapport van bevindingen’ verzwijgt trouwens het aanmerkelijke financieel-economische voordeel voor de vrije nakomelingen van die gedwongen trans-Atlantische migratie van hun slaafgemaakte voorouders. Wel 5 tot 20 maal het bbp per capita vergeleken met de Afrikaanse landen van herkomst.

Integratie in ontvangende samenleving

Is het eisen van excuses door de nakomelingen van de West-Indische negerslaven meer dan het botvieren van een sociale rancune?

Waar het hier om gaat is de integratie (economisch, cultureel, spiritueel) van een groep uit onze voormalige West-Indische koloniën geïmmigreerde nieuwe landgenoten. Namelijk de afstammelingen van de negerslavenpopulaties. De overige etniciteiten uit de West hebben waarschijnlijk ook hun wrijfpunten met de Hollandse samenleving. Maar zij presenteren die niet met theatraal zelfbeklag.

In zijn algemeenheid geld dat een immigrant — die van buiten komt en toegang wenst tot een voor hem nieuwe/vreemde samenleving — een praktische en morele plicht heeft om kennis te nemen van, en rekening te houden met de normen en waarden, zeden en gebruiken van de samenleving die hij om gastvrijheid vraagt. Een samenleving die immigranten opneemt, zou in theorie kunnen integreren met één groep nieuwkomers maar niet met een aantal groepen die onderling cultureel en etnisch nog weer sterk verschillen. Zoals in Nederland het geval is. In zo’n situatie is het gewenst dat de nieuwkomer zich aanpast aan de standaarden van de ontvangende samenleving.

Ik heb zelf in vergelijkbare omstandigheden verkeerd. Een blanke Hollander die nieuw is in Suriname, wordt geacht te werken aan zijn invoelingsvermogen. Hij accepteert dus dat daar een soort Nederlands op z’n Surinaams wordt uitgesproken en vervoegd. Dat zakelijke transacties op z’n Surinaams kunnen worden aangepakt. En dat in die multi-etnische samenleving elke etnische groep een eigen sociaal-cultureel profiel heeft, waarmee rekening gehouden wordt. Een belerende opstelling van de nieuwkomer is in zo’n situatie ongewenst.

Opgefokt rancunegevoel

Net zo ongewenst is het oprakelen van het lot van dode mensen en dingen die langgeleden voorbij zijn gegaan. In mijn zesjarig verblijf in Suriname ben ik nooit aangesproken op het ‘slavernijverleden’. Niet door collega’s, niet door schoonfamilie. In Suriname heb ik nooit een ingeborene ontmoet, of van een ingeborene gehoord, die aangaf ‘nog steeds te lijden onder de doorwerking van het slavernijverleden’. Zeker, Ketikoti (= het breken van de ketenen: de Surinaamse viering van de afschaffing van de slavernij) wordt gevierd. Maar dan ongeveer zoals Leiden 3 oktober viert: zonder anti-Spaanse rancunes.

Daarom komt zo’n klacht over ‘de doorwerking van het slavernijverleden’ zoals die wordt uitgesproken door een in Nederland woonachtige zwarte Surinamer bij mij over als een product van opgefokt rancunegevoel. Kennelijk zijn er in Nederland situaties ontstaan waarin sommige ‘nieuwkomers’ zich onvoldoende geaccepteerd voelden. Zij gingen dan nadenken over de vraag: Wat kunnen wij hun kwalijk nemen? En in zo’n situatie komt men dan tot uitkomsten als: Zij hebben onze voorouders tot slaaf gemaakt! En hun zwarte piet is racisme!

Wat het Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden voorstaat, is dus een oprakeling van aangeleerd negatief sentiment. De uitvoering van haar aanbevelingen zal alleen verliezers kennen.