Op 24 april 1915 werden in Constantinopel (hedendaags Istanbul) honderden leden van de Armeense elite in een door de Ottomaanse overheid geplande actie opgepakt en afgevoerd. De datum waarop deze actie plaats vond wordt gezien als het startschot voor de Armeense Genocide. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn op bevel van de Jong-Turken de christelijke minderheden van het Ottomaanse Rijk – zoals de Armeniërs – vrijwel geheel weggevaagd uit wat later Turkije is geworden. Meer dan één miljoen personen werden door middel van deportatie, massaslachtingen of verbanning verwijderd.

De open wonde van de genocide

Een jaar geleden stond ik aan de vooravond van de herdenking van de Armeense genocide op het centrale operaplein van de Armeense hoofdstad Jerevan. Ik luisterde er tussen honderden mensen en een zee van Armeense vlaggen en fakkels naar een aaneenschakeling van Armeense toespraken. Na de laatste toespraak verbrandde men voor een joelende menigte een Turkse vlag op het podium.

Het feit dat de Turkse staat de genocide blijft ontkennen en tegelijkertijd omwille van het onopgeloste conflict in Nagorno-Karabach de grenzen gesloten blijft houden zorgt ervoor dat de beide naties en volkeren nog steeds geen vrede met elkaar hebben kunnen vinden. Het conflict in Nagorno-Karabach kwam zowel in de toespraken als in de vele gesprekken die ik die avond voerde ter sprake. Wat is de link tussen de Armeense genocide en deze vergeten oorlog in de Kaukasus?

Oost-Anatolië

Nog voor het tot strijdveld verwerd tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten Armeniërs, Koerden en Turken al om Oost-Anatolië. Begin 20ste eeuw was het Ottomaanse rijk in verval en verloor het veel grondgebied tijdens de Balkanoorlogen. Het imperialisme van de Europese grootmachten was daarenboven een constante dreiging voor de Ottomanen. Volgens Constantinopel gebruikten zij de Armeense christelijke minderheid om hun rijk verder te kunnen opdelen.

Dat maakte volgens hen de Armeniërs een bedreiging voor de integriteit van het Ottomaanse Rijk. Het klopt dat Armeense diaspora en revolutionairen destijds voor een eigen natiestaat pleitten. Maar de realiteit in Oost-Anatolië was dat de Armeense boerenbevolking enkel hervormingen wilden die hun bezittingen alsook hun persoon beter zouden beschermen. Zij waren realistischer in hun eisen mede door de realiteit dat ze wisten maar op een paar plaatsen in Oost-Anatolië de meerderheid te vormen.

Jong-Turken

In 1914 vervoegde het Ottomaanse rijk zich in het kamp van de Centrale Mogendheden tijdens de Eerste wereldoorlog. De Jong-Turkse beweging – die na een staatsgreep in 1908 de macht in het Ottomaanse Rijk had gegrepen – gebruikte de oorlogssituatie als rechtvaardiging voor de genocide.

Zij beschouwden de Armeniërs als een 5de colonne en daarenboven waren vanuit hun nationalistische bril de christelijke minderheden van het land een bedreiging voor hun toekomstige natiestaat. Zij wilden geen multicultureel rijk meer en drongen aan op turkificatie.

In Jong-Turkse opdracht rekruteerde de Teşkilât-ı Mahsusa (Speciale Organisatie) criminelen, moslimvluchtelingen uit de Balkanoorlogen alsook Koerden om de Armeense bevolking uit Oost-Anatolië te verwijderen. Volgens een vast patroon werden de mannen verzameld en neergeschoten, vrouwen werden aan lokale Koerden aangeboden en diegenen die zich niet tot de islam bekeerden werden gedeporteerd om onderweg vaak te worden vermoord. Gerichte massaslachtingen en dodenmarsen naar de woestijn in Syrië verwijderden vanaf 1915 de Armeniërs systematisch uit Anatolië.

Het verdrag van Sèvres

Uiteindelijk behoorde het Ottomaanse Rijk tot één van de verliezende partijen van de Eerste Wereldoorlog en tekende op 10 augustus 1920 het Verdrag van Sèvres. Voor de Armeense republiek betekende dit dat het grondgebied werd uitgebreid met onder andere de Turkse vilayets Erzurum, Van, en Trabzon.

Maar het verdrag werd nooit geratificeerd. De jonge Armeense republiek werd later met het Verdrag van Kars opgedeeld tussen de Sovjet-Unie en de nieuwe Turkse republiek. Turkije kreeg alle Armeense gebieden terug die het had moeten afstaan, maar dan zonder diens christelijke bevolking. De herinnering aan de genocide werd in het bewustzijn van de Armeniërs in de Sovjet-Unie onderdrukt.

Rechtvaardigheid

Van opkomen voor rechtvaardigheid voor de slachtoffers was er geen sprake meer. Harutyan Marutyan, directeur van het Armeense genocidemuseum, wees mij op de open wonde die dit bij de Armeniërs heeft nagelaten:

‘Elke natie heeft een mythe of een herinnering die zijn bevolking bindt. Bij de Armeniërs is dat sinds de vorige eeuw de genocide van 1915 geworden. De verloren zielen, het verloren vaderland (West-Armenië) voeden de drang naar gerechtigheid die in alle Armenen leeft.

Het is volgens mij ook duidelijk waarom Turkije tot op de dag van vandaag blijft ontkennen dat het om een genocide gaat. Enerzijds heb je de mythe die alle Turken bindt: namelijk dat de Turkse republiek victorieus uit de door het Ottomaanse Rijk verloren oorlog is opgestaan. Ze willen ervoor zorgen dat hun Turkse mythe niet door genocide besmeurd wordt.

Jens De Rycke

Harutyan Marutyan, directeur van het museum van de Armeense Genocide.

Maar hetgeen dat Turkije vergeet is dat hun republiek is gebouwd op de ruïnes van de verdwenen Armeense onderdanen van het voormalige Ottomaanse Rijk. Daarnaast is er het feit dat de gestolen welvaart van de vermoorde en de gedeporteerde Armeniërs mee Turkije heeft opgebouwd. Daarom weigeren zij dan ook een erkenning te geven, zij vrezen dat dit tegelijk compensatie ten aanzien van de slachtoffers van de genocide betekend. Maar we zullen de strijd voor de waarheid en een rechtmatige compensatie nooit opgeven.’

Bevroren conflict

Het decennia oude conflict in Nagorno-Karabach wordt als een bevroren conflict beschouwd. Maar toch kent het regelmatige opflakkeringen zoals met de vierdaagse oorlog in 2016. Het conflict tussen Armeniërs en Azeri’s heeft zijn wortels meer dan een eeuw geleden en begon met de val van het Russische rijk na de Eerste Wereldoorlog. Toen al vochten Armeniërs en Azeri’s over het grondgebied dat voornamelijk door Armeniërs werd bewoond.

Stalin nam later de beslissing om van het gebied een autonome oblast binnen de grenzen van de Azerbeidzjaanse Sovjetrepubliek te maken. Immigratie van Azeri’s naar Nagorno-Karabach leek voor veel Armeniërs een echo naar het begin van de 20ste eeuw. Want ook toen verstoorde de immigratie van moslimvluchtelingen uit de Balkanoorlogen de demografische verhoudingen in Oost-Anatolië. Hierdoor raakten de Armeniërs nog meer gemarginaliseerd.

Tijdens het uitéénvallen van de Sovjet-Unie organiseerde de Armeense bevolking van Nagorno-Karabach een referendum om zich af te scheiden van Azerbeidzjan. De Azeri’s van de oblast boycotten het referendum, maar desalniettemin riep Nagorno-Karabach op 10 december 1991 de onafhankelijkheid uit.

Wapenstilstand

Daarop begon Azerbeidzjan een grootschalige militaire operatie tegen de Armeense bevolking van de nieuwe zelfverklaarde republiek. Armenië schoot daarop hun broeders met (gewapende) steun te hulp. Ook vanuit de Armeense diaspora kregen ze (militaire) steun. Vrijwilligers vanuit de wereldwijde Armeense gemeenschap reisden af om te komen strijden. Maar ook hielpen bijvoorbeeld Russische generaals van Armeense afkomst om hun verdedigingsstrategie te ontwerpen.

Het trauma van de genocide van 1915 zorgde ervoor dat ze wel voor deze Armeense zaak kwamen strijden, ondanks een gebrek aan een rechtstreekse band tussen hen en Nagorno-Karabach. Een veteraan van deze oorlog die ik enkele jaren geleden in Beiroet ontmoette verwoorde het zo: ‘In 1915 hebben we ons als lammeren laten afslachten, we gingen dit geen tweede maal laten gebeuren.’

Uiteindelijk tekenden de betrokken partijen na een jarenlange vreselijke oorlog die tienduizenden levens kostte in mei 1994 een wapenstilstand. Maar een vredesakkoord is nog steeds onbestaande aangezien geen enkele van de partijen grondgebied wil verliezen. De grenzen tussen Nagorno-Karabach en Azerbeidzjan en tussen Armenië en Azerbeidzjan blijven tot op de dag van vandaag gesloten.

Gewapende vrede

Na de oorlog wenste Nagorno-Karabach een deel van Armenië te worden. Dit was door de geopolitieke toestand niet mogelijk, dus werd het een onafhankelijke republiek. Nog steeds heeft geen enkele lidstaat van de Verenigde Naties deze republiek erkend. Zelfs Armenië niet.

Dat komt omdat Armenië veiligheidsgaranties geeft in kader van het OVSE-vredesakkoord. Er is namelijk geen rechtstreekse dialoog tussen de Armenen van Nagorno-Karabach en Azerbeidzjan. Armenië verdedigt daarom dus hun belangen in het hele vredesproces. Een erkenning wordt als contraproductief beschouwd. Desalniettemin zorgt ook het conflict voor gespannen verhoudingen met Turkije, dat Azerbeidzjan steunt. De Turks – Armeense grens blijft gesloten en het land bevoorraad Bakoe met wapens van NAVO-makelij.

Jens De Rycke

De loopgraven nabij Nagorno-Karabach

Trauma van 1915

Vorig jaar in Stepanakert — de hoofdstad van deze kleine republiek — vroeg ik viceminister van buitenlandse zaken Armine Alexanyan naar haar visie op het conflict:

‘Wij beschouwen Artsakh – de Armeense naam voor Nagorno-Karabach – nog steeds als historisch Armeens grondgebied. De beslissing die Stalin destijds maakte veranderd daar weinig aan. Al had zijn besluit wel diepgaande gevolgen voor de Armenen die hier woonden.

Tijdens de Sovjettijd discrimineerden de Azeri’s ons op economisch en cultureel vlak. Daarnaast probeerden de Azerbeidjaanse autoriteiten ons ook demografisch te marginaliseren. Toen de Sovjet-Unie begon te imploderen zagen de Armenen in Nagorno-Karabach een unieke kans op zelfbestuur. Helaas werd hierop met geweld gereageerd. Het Azerbeidjaanse leger maakte zich schuldig aan etnische zuiveringen die bij veel Armenen de herinnering aan de Armeense Genocide opriepen.

Aangezien we destijds als oblast volledig omsingeld waren hadden we ook geen enkele vluchtroute en dus moesten we wel vechten. Sinds de wapenstilstand van ’94 hebben de onderhandelingen weinig concreets meer opgeleverd. De oorlogsdreiging blijft aanwezig en we blijven ons voorbereiden op nieuwe aanvallen. We zullen nooit zomaar onze zuurverdiende onafhankelijkheid opgeven maar zolang de dialoog een nieuw grootschalig gewapend conflict vermijdt zijn we tevreden. We hebben liever een slechte vrede dan een goede oorlog.’

Erkenning

Een eeuw nadat de Armeense genocide heeft plaatsgevonden blijft deze nog steeds actueel. Deze tragedie waar volgens schattingen meer dan één miljoen mensen bij hun leven verloren is geen gedane zaak. Het leeft niet enkel voort als een slapende herinnering bij de nazaten van de slachtoffers. Integendeel, het trauma van 1915 verbond tijdens de oorlog in Nagorno-Karabach Armeniërs uit verschillende landen voor éénzelfde zaak: ‘Nooit meer zijn we weerloze slachtoffers zoals in 1915’.

Deze open wonde vormt dus nog steeds de basis voor een bevroren conflict aan één van de uithoeken van Europa. De herinnering aan de genocide levend houden, strijden tegen genocide-ontkenning en opkomen voor de rechten van de vergeten slachtoffers zijn dus zeker geen zaak van het verleden. De wereld moet zich rekenschap geven van deze vreselijke gebeurtenis en er lessen uit trekken voor de toekomst.

Armine Alexanyan

Geesten van de Armeense genocide