Op 11 september is het vijftig jaar geleden dat generaal Augusto Pinochet een machtsgreep pleegde in Chili. Hij nam de leiding over van de socialist Salvador Allende, die zelfmoord pleegde op de dag van de coup. Of werd vermoord, zoals een minderheid denkt.

Belga/AFP

Generaal Augusto Pinochet (links) samen met President Salvador Allende in Santiago de Chili, amper enkele weken voor de militaire coup van 11 september 1973.

Belgische roots

De arts Allende, via zijn moeder Laura Gossens Uribe gedeeltelijk van Waalse afkomst, haalde met zijn socialistische partij in 1970 36 procent van de stemmen en vormde een coalitie met de communisten. Hij nationaliseerde de kopermijnen en 150 grote bedrijven. Partijmilitanten onteigenden op hun beurt KMO’s, boerderijen en huizen. De overheidsbedrijven werden uiterst slecht geleid en er ontstonden voedseltekorten.

Er kwamen onder Allende massaal overheidsjobs bij en de lonen van de ambtenaren stegen sterk. De geldmachine draaide. De inflatie bedroeg 600 procent. Het overheidstekort nam duizelingwekkend toe. Daarbovenop leed de economie onder de dalende koperprijzen en een Amerikaanse boycot op vraag van president Richard Nixon. Die vreesde dat Chili zou uitgroeien tot een tweede Cuba en gaf de CIA de opdracht het land te laten ‘gillen’.

Electoraal beloond

De bevolking stond grotendeels achter het socialistische ‘experiment’. De linkse coalitiepartij Volksfront van Allende haalde in 1973 43 procent van de stemmen. De coalitiegesprekken met de christendemocraten mislukten echter, omdat die de belofte van Allende om de economische politiek bij te sturen niet geloofden.

De dag nadat een laatste gespreksronde tussen de christendemocraten en Allende was vastgelopen, rolden de tanks van de kersverse opperbevelhebber van het leger Pinochet naar het presidentieel paleis La Moneda. Honderden burgers werden opgepakt.

Meer dan ordeherstel

Aanvankelijk dacht de bevolking dat Pinochet de orde in het land wilde herstellen en in Chili enkel een rechtse coalitie aan de macht wilde brengen. ‘Het geweld dat Pinochet ontketende was geen wanhopige poging om een land in nood te redden, maar een brutale machtsgreep die uitgroeide tot een dictatoriaal regime’, beschreef Heraldo Muñoz in zijn memoires ‘De schaduw van de dictator.’ Zijn junta stelde tussen de 1;973 en 2.130 mensen terecht en martelde 30.000 politieke tegenstanders.

Muñoz leidde in 1988 de neen-campagne in een referendum over de verderzetting van de regering onder Pinochet. Deze gewezen socialistische minister van buitenlandse zaken heeft wel lovende woorden over het economisch beleid van de dictator, die immers als nooit tevoren het Chileense bedrijfsleven en de export deed bloeien. Maar Pinochet zal herinnerd worden als een dictator, niet als een hervormer, schrijft hij.

Chicago boys

De intellectuele motor achter de economische koerswending waren de zogenaamde ‘Chicago boys’. Dat was een groep van Chileense economen, die na de machtsgreep topposities innamen in de Chileense regering en de administratie. Ze ontleenden hun naam aan een uitwisselingsprogramma tussen de katholieke universiteit van Santiago en het economische departement van de Universiteit van Chicago, die werd geleid door de latere Nobelprijswinnaar Milton Friedman en Arnold Harberger. Zowel beide economen als de Chicago Boys staan voor een orthodox liberaal beleid.

Ze schreven de blauwdruk voor hun hervorming in een dik boek, genaamd El Ladrillo, of De Baksteen. In 1973-1980 daalde het aantal staatsbedrijven in Chili van 300 naar 24. Ze snoeiden ook zwaar in overheidsuitgaven voor onderwijs, sociale zekerheid en infrastructuur.

Tegen dictatuur

N-VA-Europarlementslid Johan Van Overtveldt schreef in 2009 een boek over de Chicago School en doctoreerde op het onderwerp. Volgens hem waren vooral de economen Harberger en Larry Sjaastad de voortrekkers van de liberalisering van Chili. ‘Tijdens ettelijke gesprekken hebben ze mij duidelijk laten verstaan dat ze totaal niet achter het ondemocratische beleid stonden van de dictator, die Pinochet voor alle duidelijkheid was’, vertelt ons de gewezen minister van Financiën, toevallig net vanuit Chicago. ‘Ze waren ettelijke jaren met de hervorming bezig. Iedereen wijst altijd naar Milton Friedman als de inspiratiebron van dat liberale beleid, maar zij waren veel belangrijker voor de economische omslag van het land. Ze nodigden academici uit Chili regelmatig uit om in Chicago research te doen en bezochten het land ook om te doceren. Ze hielden overigens van een stevig glas.’

Die hervormingen waren volgens Van Overtveldt dringend nodig, vertelt hij. ‘Onder het beleid van Allende gleed Chili af naar de financieel-economische chaos. Een enorme schuld, een piekende inflatie en een stijgende werkloosheid brachten het land aan de rand van de afgrond. Er was nood aan dringende hervormingen. Economisch was dAt een succes. Politiek was het beleid van Pinochet uiteraard niet te verdedigen.’

De Chileense economie kreeg in 1982 toch een zware klap. ‘Klopt’, erkent Van Overtveldt. ‘De Chileense peso was gekoppeld aan de dollar, wat ertoe leidt dat de economie sterk in de problemen komt als die niet rigoureus gezond is. Maar de Chileense economie kwam er terug bovenop. De Chicago Boys liggen aan de basis van het economisch mirakel in Chili , dat de voorbije veertig jaar de absolute financieel-economische nummer één werd in Latijns Amerika.’

Sociale uitbarsting

‘Heel wat Chilenen zijn er economisch veel beter aan toe dan vroeger’, bevestigt professor Nadia Lie, die ondermeer Latijns-Amerikaanse letterkunde doceert aan de KU Leuven. ‘Maar ook de ongelijkheid is toegenomen. Dat leidde in 2019 tot de zogenaamde Estallido Social (sociale uitbarsting), waarbij 1,2 miljoen mensen op straat kwamen en ettelijke doden vielen. De protesten waren breed gedragen.’

De linkse gewezen studentenleider Gabriel Boric werd in 2021 met 56 procent van de stemmen verkozen. Hij organiseerde vorig jaar een referendum over de een aanpassing van de grondwet die nog gestemd was onder Pinochet. Meer dan 60 procent stemde tegen. Lie: ‘Over de schending van de mensenrechten onder Pinochet bestaat geen twijfel, over zijn economisch beleid wel. Een grote meerderheid in Chili wil het beleid over een andere boeg gooien, maar er is geen eenstemmigheid naar welke kant en over welke boeg.’

Arnold Harberger

50 jaar na Pinochet-coup in Chili: militaire repressie, maar ook economische boost