De eerste keer dat ik Rik Devillé ontmoette was in de zomer van 1992. In de abdij La Tourette nabij Lyon – de architect was Le Corbusier – woonden we een conferentie bij van het internationale netwerk ‘Églises et libertés’. Zelf behoorde ik tot de Nederlandse delegatie namens de ‘Werkgroep mensenrechten in de kerk’ van de Acht Mei Beweging (AMB) die van 1985 tot 2003 progressieve katholieken verenigde. In 1990 kwam, mede onder impuls van de AMB, de internationale groepering tot stand in Huissen nabij Arnhem. Het jaar daarop vergaderden we in Eschborn, een voorstad van Frankfurt. In 1992 was het de beurt aan La Tourette. Bij de Belgen was Rik Devillé.

Ik herinner me levendig hoe hij tijdens een wandeling tussen beton en schrale planten aankondigde dat hij een boek over mensenrechten in de kerk aan het schrijven was. En of ik het op de persconferentie naar aanleiding van de verschijning mee wilde voorstellen.

Zware sancties

In het najaar van 1992 was het zover. Uiteindelijk bleven, onder druk van kardinaal Danneels en KU Leuven-rector Roger Dillemans, zowel Rik Devillé als ikzelf afwezig op de persconferentie. Het bewuste boek, getiteld ‘De laatste dictatuur. Pleidooi voor een parochie zonder paus’ zette kwaad bloed op het aartsbisdom. Voor Devillé dreigden zware sancties, om te beginnen zijn afzetting als pastoor van Buizingen.

In de uitstekende biografie van Jürgen Mettepenningen en Karim Schelkens over kardinaal Danneels staat in detail te lezen hoe het verder ging. Op 30 september 1992 om 19.55 uur vertrok vanuit mijn kantoor in Leuven een fax naar het aartsbisdom. Met daarin het voorstel dat ik die dag met Rik Devillé had besproken: ‘Mijn boek zie ik als een aanzet en zeker niet als een eindpunt van de discussie, in het kader van het recht op vrije meningsuiting als gelovige in de kerk (canon 212, par. 3). Deze discussie en alle verdere dialoog hierrond, met medegelovigen en met de overheid, beletten geenszins dat ik mijn taken als pastoor met hart en ziel wil blijven uitoefenen, geheel en al in overeenstemming met de richtlijnen en het beleid van mijn diocesane bisschop en in trouw aan de kerk (canon 519).’

Op een kleine wijziging na aanvaardde kardinaal Danneels de tekst. Rik Devillé kon zonder enige sanctie verder blijven functioneren in de kerk.

Eervol compromis

Ik was fier op mijn werk, ik vond mezelf heel slim. De tekst deed recht aan de vrijheid van meningsuiting van Devillé, maar ook aan zijn trouw tegenover de kerk. Terwijl kardinaal Danneels in Rome kon tonen dat hij niet zomaar over zich heen liet lopen. Het kerkelijk recht als bron voor een eervol compromis als het ware. Conflicten moeten niet altijd op de spits worden gedreven. Vond ik. Dacht ik. Denk ik.

Pas jaren later begon ik te twijfelen aan mijn eigen gelijk. Misschien is in sommige gevallen de eerlijke breuk beter dan het eeuwige compromis. Als ik er nu op terugkijk, was mijn tekstje misschien niet zo’n heel goed idee. Voor Godfried Danneels was de zaak-Devillé alleszins een element dat zijn uitstekende reputatie in het Vaticaan langzaam aantastte. We spreken over de jaren ’90 van vorige eeuw, toen Danneels haast unaniem door onze pers werd aangeprezen als een progressief alternatief voor paus Johannes Paulus II. Of Rik Devillé trouw is gebleven aan zijn bisschop of de kerk, zoals hij in het tekstje beloofde, weet enkel hijzelf.

Rik Devillé en ik hebben nog lang samengewerkt en onder meer met nog verschillende anderen de ‘Vlaamse Werkgroep Mensenrechten in de kerk’ opgericht. Stilaan zagen we elkaar minder vaak. In de latere jaren ’90, toen hij zich meer met dossiers van seksueel misbruik begon bezig te houden, was ik geregeld op reis, vaker om over godsdienstvrijheid te spreken dan over kerkelijk recht. Bij onze kerkelijke overheid stond ik immers op een officieuze zwarte lijst. Enkel de Gentse bisschop Arthur Luysterman zocht geregeld contact zonder dat zijn collega’s dat wisten.

Een gewond instituut

Wellicht was het kantelpunt in de relatie tussen Rik Devillé en mezelf 2010, toen het seksueel misbruik van Roger Vangheluwe aan het licht kwam. Een zoveelste dossier van compleet kerkelijk falen, zoveel is zeker. Terwijl Rik Devillé dat naar mijn aanvoelen precies op dat moment wèl deed, wilde ik de kerk niet de rug toekeren. Ook al had en heb ik er stevige kritiek op en zal ik in mijn colleges over bisschoppen blijven zeggen: ‘Verwacht niets van hen. En wees blij verrast wanneer ze toch iets positiefs doen.’

Maar een gewond instituut kan ik – en misschien is het eerder een zwakte dan een sterkte – niet in de steek laten. Vooral omdat elk instituut per definitie vreselijk onvolmaakt is, niet alleen de kerk. Multinationals, politieke partijen of universiteiten zijn geen haar beter. Tenslotte is de kerk een kerk van mensen. Ze is veel minder belangrijk dan het geloof en vaak onwaardig om het te verkondigen. Maar waar mensen zich verenigen, ontstaan onvermijdelijk structuren.

Verzoening

Aan Rik Devillé denk ik geregeld terug, ook nu de kloof tussen ons groot is geworden. Net als die andere clericus Godfried Danneels twintig of dertig jaar geleden is hij een lieveling van de media, ontvangt weleens een eredoctoraat of wordt uitgeroepen tot persoonlijkheid van het jaar. Alles is veranderd en tegelijk niets. Terwijl Devillé op het matje moest komen bij Danneels in Mechelen, schuiven de bisschoppen vandaag aan ten huize Devillé in Tollembeek, waar anno 2024 de zetel van het aartsbisdom gevestigd lijkt. Macht verschuift. Nimmer verdwijnt ze.

Zoals ik nooit goed heb geweten wat kardinaal Danneels ten diepste dacht of bewoog, zijn ook de ultieme drijfveren van Rik Devillé voor mij een raadsel. Danneels vond dat hij de kerk beschermde, misschien zelfs het geloof, Devillé heeft het voortdurend over de slachtoffers. Maar wat speelde of speelt echt, voorbij de retoriek? Wisten of weten Danneels en Devillé het zelf? Soms zie ik hen als slachtoffers van hun eigen succes en van hun -altijd relatieve – macht. Die vormt de mens om tot iemand die hij niet werkelijk is.

Met Godfried Danneels heb ik me op het einde van zijn leven verzoend, op zijn initiatief, op de luchthaven van Fiumicino in 2013. Ik sluit niet uit dat ik ook met Rik Devillé ooit vrede sluit, hopelijk leven we allebei lang genoeg. In zijn strijd tegen de kerk zal ik hem nooit vervoegen. Maar een grondig meningsverschil hoeft niet tot persoonlijke vijandschap te leiden. En mocht dat wel zo zijn: ‘Bemin uw vijanden’, zei Jezus Christus.

De ene dag lukt me dat net iets beter dan de andere.

Arthur Luysterman

Godfried Danneels en Rik Devillé: gelijkenissen en verschillen