Groot was de verontwaardiging in Zuid-Afrika toen vorig jaar bleek hoe exorbitant ANC’ers zichzelf verrijkt hadden met aanbestedingen voor persoonlijke beschermingsmiddelen tegen corona. Er zijn nu 2.695 zaken bekend van coronafraude en -diefstal, die goed waren voor 5,6 miljard rand (318 miljoen euro) aan gestolen geld.

Uit meldingen van 300 klokkenluiders bleek dat het gegraai het grootst was in de provincie Gauteng, met 1.832 van dit soort fraudegevallen. Deze en de overige 863 meldingen zijn nu allemaal onderzocht door de Speciale Onderzoekeenheid (SOE): een wettelijk anticorruptieorgaan.

Babita Deokaran

Een van die klokkenluiders was Babita Deokaran: een hooggeplaatste ambtenaar binnen het ministerie van Volksgezondheid. Zij bracht aan het licht hoezeer het ministerie zelf bij de fraude betrokken was. Ambtenaren zouden zichzelf en hun bedrijfjes en netwerken verrijkt hebben met lucratieve corona-aanbestedingen. Onderzoek door de SOE wees tevens uit dat ook de minister van Volksgezondheid, Zweli Mkhize, zichzelf en zijn vrienden grote sommen geld had toebedeeld. Hierom moest Mkhize op 5 augustus aftreden.

Maar op 23 augustus, net toen de SOE haar onderzoek afgerond had, werd Deokaran vanuit een zwarte BMW doodgeschoten. Voor haar huis in Johannesburg, net toen ze haar dochter bij school had afgezet. Ze zou ook nog voor de anticorruptiecommissie-Zondo getuigen.

Fatale kennis

Zes jongemannen van de provincie KwaZulu-Natal zijn op verdenking van de moord aan de rechter voorgeleid. Wegens technische problemen bij de rechtbank zijn zij al anderhalve maand niet gehoord. Wat we over de zaak weten, is dat zij tijdens hun arrestatie in het bezit waren van een hoop munitie en geld. De manier waarop de moord gepleegd is, duidt op grondige voorbereiding. Voor de moord raakten de beveiligingscamera’s tegenover Deokarans huis plotseling buiten werking en zagen haar buren meerdere malen dezelfde BMW rond haar huis rijden. Ook ontving Deokaran bedreigingen van een voormalig lid van de wetgevende macht in Gauteng.

De nieuwsmedia zijn het erover eens dat Deokaran ‘te veel wist’. Volgens de onlinekrant Maverick Citizen onthulde zij zelfs frauduleuze zaken die inmiddels veel verder reiken dan het gerommel met gelden voor ontsmettingsmiddelen en mondmaskers. Frauduleuze zaken van 10 tot 12 jaar geleden die gevolgen hebben voor mensen in de hoogste regionen van de overheid.

Omvangrijk

De aanbestedingsfraude is gigantisch. Andy Mothibi, het ervaren hoofd van de SOE, merkte op dat hij nog nooit corruptie van zo’n omvang gezien had. Het is aannemelijk dat veel mensen belang hadden bij de liquidatie.

Opvallend is het miljoenencontract met het IT-bedrijf Digital Vibes. Daar besteedden vrienden van minister Mkhize een aanbesteding van 8,7 miljoen euro — officieel voor overheidscommunicatie over covid-19 — aan allerlei persoonlijke dingen. Zij waren de eigenaars van het bedrijf, maar om tijdens het incasseren uit de schijnwerpers te blijven, hadden ze zich teruggetrokken en een stroman-eigenaar naar voren geschoven.

Andere leveranciers gebruikten voor de aanbestedingenfraude allerlei dekmantelbedrijven. Daarmee konden zij ook nog verklaren voldaan te hebben aan de anti-blanke rassenquota voor indienstneming van zwart personeel. Dit leverde hun op de koop toe gunstige kredietpunten voor positieve discriminatie (BBBEE) bij de overheid op, terwijl zij geen enkele zwarte in dienst hadden genomen.

Zonder scrupules

De graaiers kenden geen scrupules. Zodra president Ramaphosa in het voorjaar van 2020 de aanbestedingen aankondigde, stortten de ANC’ers en ambtenaren zich op de voederkrib. Ook nu wisten zij zich beschermd door hun beschermheren: machtige ANC’ers die zelf er alles aan zouden doen hun belangen veilig te stellen.

Die gingen grondig te werk. Regelmatig klaagde SOE-chef Mothibi tijdens het onderzoek bij de overheid over gebrek aan medewerking van veelal afwezige ambtenaren. Ook klaagde hij over de vernietiging van bewijsmateriaal (formulieren, mobiele telefoons en computers). In de tussentijd verkeerden de klokkenluiders gedurende het gehele onderzoek in doodsangst om vergeldingsacties.

Zelfverrijking wordt door ANC’ers als een recht gezien. Het is voor veel ANC’ers zelfs de enige reden om politiek actief te worden. In zo’n klimaat wordt een klokkenluider niet gezien als een maanroep, maar als hindernis. Deokaran, echter, besloot haar nek uit te steken en voor de wet en de waarheid te staan.

Precedenten

Al jaren lopen klokkenluiders constant gevaar en vaak staan zij onder politiebescherming. Vooral als er veel aanbestedingen toe te wijzen zijn, wordt het gevaarlijk. Zo circuleerde er, ten tijde van de aanbestedingsprocedure voor de FIFA Wereldbeker van 2010, onder ANC’ers van de provincie Mpumalanga een dodenlijst van lastige mensen.

Zo werd in januari 2009 de woordvoerder van de gemeente Nelspruit (Mbombela), Jimmy Mohlala, bij zijn huis doorgeschoten. Hij had de corruptie rond de bouw van het plaatselijke voetbalstadion aan de kaak gesteld. Daarop riep het ANC hem herhaaldelijk op af te treden, maar hij weigerde. Twee maanden later werd de loyale ANC-er Moss Phakoe, gemeenteraadslid in Rustenburg, doodgeschoten. Dit was enkele dagen nadat hij aan het ANC een dossier over corruptie in zijn gemeente had overhandigd. Niemand is voor deze daden veroordeeld, de staat schijnt van niets te weten, maar het verhaal gaat dat David Mabuza, de huidige vicepresident van Zuid-Afrika, achter deze en andere moorden zit.

De moordenaars van Deokaran zijn waarschijnlijk gepakt, maar wanneer wordt de opdrachtgever voor de moord gepakt? Waarschijnlijk nooit. Het is tekenend voor het nieuwe Zuid-Afrika dat machtige ANC-misdadigers buiten schot blijven. Tijdens de door de radicale ANC-factie aangestichte rellen in juli van dit jaar, waar 347 mensen de dood vonden, riep president Ramaphosa nog bezwerend te weten wie hierachter zaten. Tot op heden zijn echter enkel kleine vissen vervolgd en lopen de partijbonzen geen gevaar.

Bescherming

Klokkenluiders lopen echter wel gevaar. De werknemerswet op Beschermde Bekendmakingen voldoet niet meer. Dus heeft minister Dlodlo van het ministerie van Openbare Voorzieningen nu in ieder ministerie een openbare eenheid in het leven geroepen die klokkenluiders in de meldingsprocedure moet beschermen en begeleiden. Hoewel deze eenheid niet de intimiderende ANC’ers aanpakt, hoopt de minister toch klokkenluiders aan te moedigen melding te blijven doen.

De rol van klokkenluiders in de strijd tegen corruptie is van onschatbare waarde. Maar als zij voor hun leven moeten vrezen, dan zullen velen ervan afzien melding te doen. Zuid-Afrika ontaardt dan in een land waar de machtigen ongestoord kunnen verdergaan met hun praktijken door alle lastige elementen met liquidatie te bedreigen. Dan heb je een gangsterstaat.

Ayanda Dlodlo

Klokkenluiders in Zuid-Afrika betalen met hun leven

Mislukte landhervormingen in Zuid-Afrika