De Duitsers waagden vanaf 16 december 1944 met het Ardennenoffensief een laatse poging het oorlogstij te doen keren. Generaal-veldmaarschalk Gerd von Rundstedt (1875-1953) moest het offensief in goede banen leiden, maar wie was deze hoogst merkwaardige man? Luc Pauwels vroeg het aan zijn biograaf, de Lotharingse historicus Laurent Schang, auteur van Von Rundstedt. Le maréchal oublié.

Hoe komt het dat het von Rundstedtoffensief goed in herinnering is gebleven, maar de man, Gerd von Rundstedt, haast volledig vergeten?
‘Juist. Vergeten in België, waar hij zijn laatste militaire campagne leidde. Vergeten in Frankrijk, waar hij drie jaar (1942-1944) opperbevelhebber was van alle Duitse bezettingstroepen. En vergeten in Duitsland, want geen oorlogsmisdadiger. Dat is de reden waarom ik deze biografie heb geschreven.’

‘Von Rundstedt zelf zou niet zo ongelukkig zijn geweest met de relatieve vergetelheid waarin hij is terechtgekomen. Hij stond bekend voor zijn vermogen tot zelfrelativering en droge humor.’

‘Toen zijn vroegere chef-staf, generaal Günther Blumentritt, hem in 1952 voorstelde zijn biografie te schrijven, weigerde hij. “Wat is het belang, vroeg Von Rundstedt, om het verhaal van een overwonnene te schrijven?” Uiteindelijk is die biografie dan toch verschenen… in het Engels. (Von Rundstedt: The Soldier and the Man).’

Waar kwam Gerd von Rundstedt vandaan?
‘Hij stamde uit een vooraanstaande, adellijke en militaire Pruisische familie. Hun stamboom ging terug tot de twaalfde eeuw. Gerd kreeg de beste militaire opleiding die er toen bestond. Op zijn twaalfde werd hij toegelaten tot de Pruisische cadettenschool. Daarna volgde de Kriegsschule in Hannover. Hij deed het schitterend en werd al op zijn achttiende tot onderluitenant bevorderd. In 1902 trouwde hij met Louise von Götz (‘Bila’), de dochter van een Pruisische officier, hoe kan het anders.’

‘Hij mocht naar de Preuβische Kriegsakademie, een militaire universiteit voor de opleiding van stafofficieren. Daarom verhuisde het jonge paar naar Berlijn, waar in 1903 hun zoon Hans Gerd werd geboren. Het bleef hun enige kind. In 1906 liep von Rundstedt stage bij de Große Generalstab. In 1912 werd hij compagniecommandant bij een Pruisisch infanterieregiment in Colmar, Elzas-Lotharingen.’

En hoe verging het von Rundstedt in de Eerste Wereldoorlog?
‘In 1914 werd hij als stafofficier ingezet in Frankrijk. Al op de eerste dag van de Slag bij de Marne moest hij onvoorbereid de dodelijk gewonde generaal Riemann vervangen. Hij deed dat schitterend en werd op het slagveld tot majoor bevorderd.’

‘Later werkte von Rundstedt in Brussel bij het militaire bestuur over het bezette België. Na de Eerste Wereldoorlog en het einde van het Duitse keizerrijk werd von Rundstedt geselecteerd voor het kleine leger van de Weimarrepubliek, een relatief saai bestaan. In 1927 werd hij generaal, een administratieve bevordering.’

Was von Rundstedt een nationaalsocialist?
‘Von Rundstedt was voor alles een Pruis, met alle overtuigingen van zijn kaste; een strakke protestant, conservatief, afkerig van politiek en monarchist tot in de kist. Bismarck was zijn voorbeeld. Hij diende de Weimarrepubliek loyaal, bij gebrek aan beter.’

‘De nazi-ideologie was hem volkomen vreemd. Hij verachtte de SA die het militaire monopolie van de Reichswehr betwistte. En die Führer, een omhooggevallen plebejer! Maar alles was beter dan het dreigende communisme. Bovendien bleek het nieuwe regime grote plannen te hebben met het leger…’

‘Hitler bevorderde von Rundstedt begin 1938 tot luitenant-generaal. Toch ging hij enkele maanden later lijnrecht tegen Hitler in. Aanleiding was de crisis rond het Sudetenland, het Duitstalige gedeelte van Tsjecho-Slowakije. Von Rundstedt raadde een militaire confrontatie met Praag, waar het leger en het land nog lang niet klaar voor waren, af.’

‘De Sudeten-Duitsers werden in oktober dan toch bij Duitsland ingelijfd door middel van gevaarlijke diplomatieke poker, maar zonder oorlog. Von Rundstedt hield het voor bekeken en ging meteen met pensioen. Pruisisch stoïcijns, zonder commentaar.’

Wat was precies die ‘Pruisische geest’?
‘Het opperste gebod in de Pruisische ethiek was de Plicht, met grote P. Von Rundstedt was daarvan het sprekende voorbeeld. Samengevat is de Pruisische geest de gedachte dat het individu meer plichten heeft dan rechten. En dat de zin van zijn bestaan in ‘dienst aan de gemeenschap’ ligt. In het geval van Pruisen: aan de staat.’

‘Pruisen was niet per toeval het land van Immanuel Kant. De ‘categorische imperatief’ werd er in de praktijk gebracht, nog voor de filosoof uit Königsberg hem conceptualiseerde. Ook Hegel stelde dat het belang van de gemeenschap (in casu: de staat), voorrang had op dat van het individu. En ook hij verwees naar Pruisen.’

‘Dezelfde gedachte ligt besloten in het bekende Goethe-citaat: “Moeten is hard, maar alleen bij het moeten kan de mens tonen hoe het inwendig met hem is gesteld. Grillig leven kan iedereen.”’

‘Von Rundstedt was bezeten door zijn militaire opdracht. Hij was een man zonder hobby’s. Een stevig glas, veel roken, kruiswoordraadsels en politieromans, dat was het.’

Hoe was de relatie von Rundstedt – Hitler?
‘Vrienden zijn ze nooit geweest. Von Rundstedt hield tegenover Hitler altijd een beleefde afstand, in overeenstemming met zijn levensstijl. De houding die een ondergeschikte moet aannemen tegenover zijn hiërarchische meerdere, of die nu koning, keizer of Führer heet. Hij hield zich ver van samenzweringen.’

‘Hitler had een reële achting voor deze generaal die zich nooit liet imponeren, laat staan intimideren. Bovendien was von Rundstedt een hoogst nuttige en efficiënte legeraanvoerder. Daarom nam Hitler hem in 1939, op zijn vierenzestigte, weer in dienst, hoewel hij het jaar ervoor met pensioen gegaan was.’

Wat was de rol van Gerd von Rundstedt in de Tweede Wereldoorlog?
‘Von Rundstedt was de bevelvoerende strateeg van de invasie in Polen (1939). Daarna volgde de ‘Westfeldzug,’ waarbij België, Nederland en Frankrijk onder de voet werden gelopen (1940). Het leverde hem promotie tot generaal-veldmaarschalk op. Zijn derde en laatste groot wapenfeit was Operatie Barbarossa, de veldtocht tegen de Sovjet-Unie (1941).’

‘Dat offensief verliep aanvankelijk bijzonder succesvol, tot bleek dat Hitler de kracht van het Duitse leger – en zijn logistiek – dramatisch had overschat. Wat von Rundstedt vanaf het begin had verwacht. Hij werd opperbevelhebber van alle Duitse strijdkrachten in Frankrijk. Tot Hitler hem in 1944 weer nodig had voor een laatste offensief, dat in de Ardennen op 16 december 1944 begon en eind januari 1945 uitliep op de nederlaag van de totaal uitgeputte Wehrmacht. Opnieuw net zoals von Rundstedt voorspeld had.’

‘Hitler gaf hem in februari 1945 nog een hoge onderscheiding – ‘die Schwerter zum Ritterkreuz’ – maar dankte in maart 1945 zijn beste generaal af. Von Rundstedt was op dat ogenblik de militair met het hoogste aantal dienstjaren in het hele Duitse leger.’

Hoe is dat geëindigd, na de Tweede Wereldoorlog?
‘Gerd von Rundstedt was buiten Duitsland relatief onbekend. Tot hij in augustus 1944 op de cover van Time verscheen met achter hem een soort nazi-vampier… Hij kwam in 1945 in Britse gevangenschap. Een van zijn interviewers was de Britse kapitein B.H. Liddell Hart. Deze bekende militaire historicus, van Joodse komaf nog wel, verdedigde von Rundstedt met hand en tand, ook in de pers: “Hij is waardig, zonder arrogant te zijn, en gedraagt zich als een aristocraat”‘

‘Von Rundstedt werd uit Engeland overgevlogen naar Nürnberg om daar als getuige te worden gehoord. Bij zijn vertrek uit het Britse gevangenenkamp gingen alle 185 Duitse medegevangenen in het gelid staan en brachten hem een laatste groet. De Britse bewakers lieten hen begaan. Het kwam in Nürnberg niet tot een aanklacht.’

‘Von Rundstedt kreeg wel nog een en ander te verwerken. In 1947 werd Pruisen door de geallieerden opgeheven. Het werd opgedeeld tussen Polen, de Sovjet-Unie (Köningsberg, het hedendaagse Kaliningrad) en een aantal Duitse deelstaten.’

‘Zoon Hans Gerd von Rundstedt, die als frontofficier alles had overleefd, overleed in 1948 aan keelkanker en liet vijf jonge kinderen na. Vader von Rundstedt werd in 1949 door de Britten vrijgelaten wegens zijn hoge leeftijd (74) en zeer zwakke gezondheid. Al zijn bezittingen waren aangeslagen door de Amerikanen en de Sovjets. Zijn geliefde echtgenote Bila stierf op 4 oktober 1952, Von Rundstedt zelf op 24 februari 1953 in Hannover. Zijn uiteindelijke nederlaag in het Ardennenoffensief vernietigde de mythe niet, maar hield ze in stand.’

B.H. Liddell Hart

Von Rundstedt, de vergeten maarschalk vol Pruisische geest