De nacht: oord van romantisch verlangen, ‘Sehnsucht’ bij Novalis, soms ook teken van geestelijke verlorenheid zoals bij Friedrich Nietzsche die ‘in geistiger Umnachtung‘ stierf. De dichter Friedrich Hölderlin ging hem vooraf in de nacht van de ziel. Maar verheerlijkte deze niet in een van zijn ‘Vaderlandse Gezangen’ het vlammende morgenrood van de veldslag: ‘O Schlacht fürs Vaterland,/ Flammendes blutendes Morgenroth/ Des Deutschen, der, wie die Sonn, erwacht’? (‘Oh gevecht voor het vaderland/ vlammend bloedend morgenrood/ van de Duitser, die, zoals de zon, ontwaakt’).

De schrijver Klaus Mann, zoon van de beroemde Thomas Mann, zou zich meewarig uitlaten over zijn landgenoten die 118 jaar later, bij het begin van de Eerste Wereldoorlog, hadden geloofd te moeten sterven voor zo een ‘hölderlinsches Deutschland‘, letterlijk ‘een Duitsland in de geest van Hölderlin’.

Als Apollo

Mocht Hölderlin (1770-1843) inderdaad zo een ‘nationalistisch’ dichter geweest zijn, zou het huidige Duitsland zijn 250ste verjaardag niet vieren met meer dan 650 activiteiten. Zijn geboortehuis in Lauffen am Neckar (Baden-Württemberg) zou aan het verval prijsgegeven zijn in plaats van op 20 maart 2020, zijn verjaardag, na jarenlange restauratie ingehuldigd te zijn.

Nee, de dichter met de zachte gelaatstrekken wordt volop herdacht, net zoals zijn jaargenoten, de filosoof G.W.F. Hegel en de componist Ludwig van Beethoven. Met Hegel deelde hij trouwens een kamer in het ‘Tübinger Stift‘, een protestants studiehuis in het Zuid-Duitse Tübingen voor de vorming van dominees. Zijn verschijning ging er niet onopgemerkt voorbij. Of om de filosoof Wilhelm Dilthey aan te halen: ‘Als der Jüngling auf und nieder ging unter den Genossen des Tübinger Stifts, war es als schritte Apollon durch den Saal‘ (‘Als de jongeling over en weer ging te midden van zijn studiegenoten, was het alsof Apollo door de zaal schreed’). Daarmee zette een sacraliseren van Hölderlin in dat op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog een hoogtepunt bereikte in de karakterisering van de dichter door de filoloog Norbert von Hellingrath als ‘Vermittler zwischen dem Göttlichen und den Menschen‘ (‘Bemiddelaar tussen het goddelijke en de mensen’).

Franse revolutie

Volgens de legende zouden Hölderlin, Hegel en Schelling uit enthousiasme over de pas uitgebroken Franse revolutie een vrijheidsboom in Tübingen geplant hebben. De grote omwenteling in Parijs zou de drie geestelijke groten een leven lang bevleugelen. De filosoof Joachim Ritter noemde Hegel de denker voor wie de ‘vrijheid voor allen’ het einddoel van de geschiedenis vormde (in het najaar verschijnt bij Doorbraak de vertaling van Ritters essay Hegel und die französische Revolution). Hölderlin ontpopte zich tot een jacobijn die van een bevrijding van de Duitse staten uit de omknelling van de gevestigde machten droomde. Op de Franse revolutionaire troepen als bevrijders in het morgenrood doelde het boven geciteerde vers uit Der Tod fürs Vaterland (1796).

Tragisch

Toen viel de nacht over Hölderlin. ‘Unheilbar‘, ongeneeslijk, bracht hij de laatste 36 jaar van zijn leven door in een torenkamer in Tübingen. Zijn tragisch levenslot heeft ook in Vlaanderen veel dichters geïnspireerd. Wies Moens vertaalde Friedrich Hölderlin: Tien gedichten (Brugge 1943). In hetzelfde jaar verschenen van de hand van Jozef De Belder een essay en de vertaling Friedrich Hölderlin. Brood en wijn.

Dichter en hoogleraar Erik Spinoy publiceerde in 1990 de bundel Susette over de onmogelijke liefde van Hölderlin voor een gehuwde vrouw. Hoogleraar Duitse letterkunde Bart Philipsen vertaalde in 2014 de tragedie Der Tod des Empedokles. Ook Stefan Hertmans wijdde zich aan Hölderlin in de essaybundel Het zwijgen van de tragedie (2007). Maar zelfs gehuld in de geestelijke nacht spreekt de grote dichter uit Württemberg nog altijd tot ons.

Deze tekst verschijnt ook in het nieuwe nummer 67 van de ADVN-Mededelingen.

Bart Philipsen

Hoop op de revolutie