Joden die de nazi’s hielpen!? Met duizenden waren zij in de bezette landen. Wat zij wisten over de uitroeiing van hun geloofsgenoten, wat hen motiveerde voor hand- en spandiensten, wat hen werd verweten tijdens en na ’40-’45 is wrang met haat, misverstanden en afrekeningen. In Joodse gemeenschappen rept men zich niet om de sluier weg te rukken. Te beschamend.

Nazistaat

Oekraïne is een nazistaat met een Joodse president, bestreden door de Russen. Zotter kan het niet. Joden in Europa, Joden in het oosten, Joden in de Verenigde Staten, Joden in Argentinië, Joden op alle continenten. Verstrooid zijn zij, geliefd soms, argwanend en dom bejegend meestal. Nederlanders weten in groten getale wat een bar mitzvah (jongens) of bat mitzvah (meisjes) is (de religieuze volwassenverklaring van Joodse jongeren, te vergelijken met het christelijke vormsel). Vlamingen weten het niet, met grote uitzonderingen.

De jongste jaren is er hier vooruitgang door de fijne en goed verkochte boeken van Margot Vanderstraeten. Haar ‘Mazzel Tov‘ van 2017 haalde reeds twintig edities en ‘Minjan‘ van 2021 is een tweede omhelzing van de orthodoxe Joden in Antwerpen. Ludo Abicht publiceert reeds jaren leerzame boeken over Joden en Jodendom, Klaas Smelik, professor emeritus Hebreeuwse geschiedenis en Jodendom van UGent, idem, en Lieven Saerens bracht het standaardwerk ‘Vreemdelingen in een wereldstad, een geschiedenis van Antwerpen en zijn Joodse bevolking’ (2000).

Nederlandse Joden

Nederland leeft al eeuwen samen met Joden en er is een traditie van geschiedenis en analyse van deze landgenoten. In Vlaanderen en Brussel is de inwijking van jongere datum (13.000 joden leven in Antwerpen, 18.000 in Brussel) en de stroefheid om met hen om te gaan is groot.

Anne Frank is niet zomaar een nationaal Nederlands icoon. Geen toeval is het dat Nederland opnieuw een markant boek van een degelijke historicus begroet dat de gevoeligste periode van de Joden in Nederland ontgint: de Tweede Wereldoorlog toen de Joodse Raad de Nederlandse Joden bestuurde in een getto zonder muren.

De Joodse Raad pleitte voor gehoorzaamheid aan de Duitse bevelen ook na de deportaties die begonnen in 1942. De 7000 joden die werkten voor de Joodse Raad werden aanvankelijk vrijgesteld van verbanning tot ook zij in de zomer van 1943 werden weggevoerd.

Rampzalig

Met de terugblik van 1945 en vandaag was het beleid van de Joodse Raad rampzalig. Na de oorlog ontplofte de kritiek. Bart van der Boom doceert geschiedenis in Leiden en onderzoekt de moderne Nederlandse geschiedenis en de Tweede Wereldoorlog. In 2012 ontving hij de Libris Geschiedenis voor ‘Wij weten niets van hun lot. Gewone Nederlanders en de Holocaust’. Vorige maand verscheen ‘De politiek van het kleinste kwaad. Een geschiedenis van de Joodse Raad voor Amsterdam, 1941-1943‘. De lof is algemeen. Hij sprak uitvoerig met het Nederlandse maandblad Historisch Nieuwsblad en citaten sprokkelen is leerrijk.

Eerst Vlaamse stemmen bij de Joodse Raden tijdens de nazi-bezetting, want zij waren er in alle veroverde landen. Klaas Smelik: ‘Tussen de werking van de Nederlandse Joodse Raad en die in België zijn er verschillen, onder meer samenhangend met het feit dat de Joodse gemeenschap in België verdeeld was tussen Joden met de Belgische nationaliteit en Joden van elders. Globaal gesproken kan men stellen dat de Belgische Joodse Raad de eerste groep uit de handen van de bezetter probeerde te houden, ook al moest men de andere groep daarvoor opofferen.’

‘Onze’ Jodenraad

Een kenner van de Joodse gemeenschap in België is auteur en polemist Wim van Rooy, die onder meer leraar was van een Joodse school in Antwerpen: ‘Over de Nederlandse Jodenraad is relatief veel gepubliceerd en nu is er het veelomvattende boek van Van der Boom. Over “onze” Jodenraad is er niet veel, diegene die er het meest over weet is Laurien Vastenhout van de universiteit Utrecht die er een paar jaar geleden een lezing over gaf in Antwerpen.

Wat de Jodenraden betreft waren er verschillende modellen, als het ware aangepast aan de verhoudingen tussen de verschillende Duitse instanties, de Wehrmacht, de Gestapo, de SS. Het is zo dat de Belgische Jodenraad functioneerde op zijn Belgisch: meewerken en tegelijkertijd niet meewerken. Men wilde niet, zoals in Nederland, collaboreren en Joden aan de Duitsers uitleveren. Het was bij ons ook moeilijk om iemand te vinden die de Joodse gemeenschap zou vertegenwoordigen.’

Lijf redden

Het klinkende verwijt bij de bevrijding in Nederland was dat de Joodse Raad een gezelschap van collaborateurs was dat het eigen vege lijf wilde redden. Geschiedkundige Van der Boom bestrijdt dat zwart-wit-beeld en spreekt over een tragische misrekening van de Joodse Raad.

Wie waren de leden van de Joodse Raad?

‘Allemaal hoogopgeleide mensen die al jaren voor de oorlog een grote rol speelden in het Joodse gemeenschapsleven’, antwoordt Van der Boom. ‘Bijna iedereen die iets voorstelde in Joods Nederlands, zowel in Amsterdam als de provincies, was op een of andere manier betrokken bij de Raad… Hij bestond uit de elite en tijdens de oorlog stapte er ook bijna niemand uit.’

Waarom werkte de Joodse Raad mee aan opdrachten van de bezetter?

Van der Boom: ‘De Joodse Raad maakte een verkeerde inschatting van de voor- en nadelen van verzet. In 1941 stuurden de Duitsers honderden gezonde, onschuldige Joodse mannen als strafmaatregel voor verzet naar concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk. De overlijdensberichten uit dat kamp zorgden voor een enorme schok in Nederland. Alles is beter dan dit, schreef co-voorzitter Cohen van de Raad in een van zijn brieven.

Vanaf dat moment ging de Joodse Raad ervan uit dat de straf erger was dan gehoorzaamheid. Probeer mee te werken was het advies aan de Joodse gemeenschap want de Duitsers hebben laten zien dat zij bereid zijn om over lijken te gaan.’

Maatschappelijke dienstverlening

Van der Boom besteedt veel aandacht aan de maatschappelijke dienstverlening van de Joodse Raad. ‘Inderdaad en terecht’, aldus Van der Boom. ‘De Raad moest eigenlijk alle taken overnemen die de Nederlandse overheid normaal uitvoerde. De voorzitters vonden dat zij voor de Joden moesten zorgen, nu de rest van de wereld dat niet meer deed.

Toen Joodse kinderen vanaf september 1941 alleen nog naar Joodse scholen mochten, hielp de Raad die scholen op te zetten. De Raad hield ook de gezondheidszorg draaiende. Hij financierde en runde ziekenhuizen die exclusief Joods waren, nadat Joodse artsen alleen nog Joodse patiënten mochten verzorgen. Een parallelle maatschappij ontstond met belastingheffing, armenzorg, concerten, lezingen en een eigen weekblad.’

Rest keert weer

Was het voor de voorzitters Cohen en Asscher zo belangrijk om een Joodse gemeenschap in stand te houden?

Van der Boom: ‘Zij zagen de bezetting als het moment om mensen terug te brengen naar het Jodendom. De Raad paste het idee toe van een “rest keert weer”. Dat is een bekend begrip in de Joodse cultuur: wij Joden hebben altijd slagen geïncasseerd, maar het Jodendom is blijven bestaan. In het idee van “een rest keert weer” zat ook een soort rechtvaardiging van de selectie: het was belangrijk dat het Jodendom zou overleven, dus moesten vooral de mensen die dat Jodendom bewust beleefden en er leiding aan konden geven beschermd worden…

Er zijn vast mensen die vinden dat elk begrip voor de Joodse Raad uit den boze is, maar dat doet er niet toe. Als wetenschapper schrijf je niet op wat mensen willen horen, je schrijft hoe je denkt dat het zit. Met het wereldbeeld van toen koos de Joodse Raad voor een logische manier van optreden. Het sombere beeld dat Joden verkocht zijn door hun eigen mensen is overtrokken. De Joodse Raad had vooral goede bedoelingen, die slecht uitpakten.’

Bart van der Boom

De Joodse collaborateurs