‘We willen vermijden dat mensen de reflex hebben om nog van alles te gaan regelen.’ Aan het woord is minister-president Matthias Diependaele (N-VA) over de reden waarom de nieuwe, strengere regels over belastingvrije schenkingen al ingaan op 1 januari 2025. ‘Het is de bedoeling dat mensen vroeger eens gaan nadenken over wat er met hun nalatenschap moet gebeuren’, aldus de minister-president.

Bart Verdickt is advocaat (June) en professor (UGent), gepokt en gemazeld in de familiale vermogensplanning: ‘Administratie, fiscaliteit, familie en verdriet zijn een uitstekend recept voor discussie en nog meer verdriet. Adviseurs proberen die discussies en dat verdriet vooral te vermijden. Liever voorkomen dan genezen, weet u wel.’

Daarmee begeeft u zich natuurlijk in de zeer intieme sfeer. Om de navigatie in soms complexe regels tot een goed einde te brengen. Maar waarom is die navigatie eigenlijk nodig? Waarom laat de overheid het individu niet vrij in de regeling van zijn erfopvolging?

Bart Verdickt: ‘Wij zijn, nog altijd, de kinderen van Napoleon (glimlacht). Vóór de Franse Revolutie was het mogelijk om vrij uw nalatenschap te regelen. In de praktijk betekende dat dat het vermogen overgedragen werd aan het oudste kind. Het oudste mannelijke kind, natuurlijk. Het volledige vermogen bleef zo in de handen van één kind, terwijl de overige kinderen zich op andere manieren staande moesten houden. Al werd van de aangeduide erfgenaam wel verwacht dat hij als pater familias voor de familie zou zorgen.’

‘Napoleon verving die “vrije ongelijkheid” door een “verplichte gelijkheid”. Niet om nobele, filosofische redenen, maar om politieke. Die vermogensconcentratie was voor de adel natuurlijk een belangrijke manier om ook politieke macht te behouden: met geld en grond kwam invloed. Door het vermogen van de Franse adel verplicht op te splitsen onder de — vaak vele — kinderen, hoopte Napoleon ook de politieke macht van de adel te breken. Een logische stap in het kader van de Franse Revolutie, maar een dwingelandij die nooit meer verdwenen is.’

De laatste jaren was er wel een push om het erfrecht opnieuw te liberaliseren. Zo kunnen families sinds kort vrij erfovereenkomsten sluiten.

‘Er leeft bij vele families de wens om tijdens het leven van de ouders de vermogensverdeling tussen de kinderen op een definitieve manier te regelen. Een verdeling waarop later niet teruggekomen kan worden, en waarop noch de ouders noch de kinderen tot na het overlijden van de ouders moeten wachten. Het product van die wens was de “globale erfovereenkomst” of “familiepact”, ingevoerd in 2018.’

Voor 2018 mochten families geen overeenkomsten sluiten over de erfenis van moeder of vader?

‘Eigenlijk niet. Ouders konden natuurlijk wel regelingen treffen, maar die regelingen konden altijd aangevochten worden. Die onzekerheid was voor ouders die veel te verdelen hadden heel vervelend.’

De Belgische overheid geeft haar burgers opnieuw meer vrijheid om hun eigen erfenissen te regelen. Vindt die nieuwe mogelijkheid ingang in de praktijk?

‘In het begin was het succes zeer beperkt. Maar ongekend is onbemind. In 2022 waren er al 4.649. Dat is wel een heel aantal. Toch merk ik in de praktijk dat ze soms toch op wel wat weerstand botsen bij cliënten.’

‘Daar zijn meerdere redenen voor, maar ik houd het hier bij de twee belangrijkste. Ten eerste: de globale erfovereenkomst kan alleen gesloten worden voor schenkingen uit het verleden. Dat klinkt misschien wat vreemd, aangezien u denkt dat een erfovereenkomst zou gaan over een erfenis, een vermogensoverdracht op het moment dat iemand sterft.’

Maar dat is dus niet zo?

‘Neen. Een erfovereenkomst moet ervoor zorgen — en ik ga nu wat kort door de bocht — dat kinderen zich akkoord verklaren met schenkingen die in het verleden plaatsvonden, ook als die schenkingen hen in hun rechten aantastten. En dat zij niet proberen om daarna, via de notaris of via de rechtbank, die schenkingen teniet te doen. Een globale erfovereenkomst kan dat uitsluiten, maar enkel voor het verleden, niet voor toekomstige schenkingen.’

Dat betekent dan dat ouders nog altijd gedwongen worden om tijdens hun leven hun vermogen te verdelen. De globale erfovereenkomst is geen alternatief voor het testament?

‘Dat klopt, en net dat leidt wel eens tot misverstanden. Wie denkt “erfovereenkomst”, denkt uiteraard dat hij een overeenkomst sluit over de erfenis, over de vermogenstransfer na zijn overlijden. Maar dat is dus niet zo.’

U had het over twee redenen waarom de erfovereenkomst niet altijd even interessant is.

‘De tweede is de vereiste transparantie. De erfovereenkomst is maar bindend voor de schenkingen die vermeld werden in de overeenkomst. Bedenk wat dat betekent in de praktijk: u moet alles op tafel leggen en open en eerlijk communiceren over het verleden. Dat kan een hindernis zijn voor ouders dat die met schenkingen ongelijkheden tussen de kinderen creëerden, maar hun kinderen daarover liever in het ongewisse laten. Toch zolang zijzelf er nog zijn. U kunt dus geen overeenkomst sluiten over “alle schenkingen uit het verleden”, zonder deze precies te vermelden.’

‘Dat de erfovereenkomst toekomstige conflicten kan vermijden, betekent nog niet dat ouders die conflicten liever in het heden beslechten. Bovendien moeten de kinderen de erfovereenkomst niet tekenen: niemand kan hen daartoe verplichten. Maar in de tussentijd staat alles wel zwart op wit op papier, waardoor het conflict kan bestaan zonder dat het met de overeenkomst beslecht wordt. Het ergste van beide werelden, dus.’

Vlaanderen is nog altijd een kmo-land, en veel van die kmo’s zijn familiebedrijven. Werkt het erfrecht de overdracht van deze bedrijven in de hand?

‘De erfovereenkomst kan dat doen, maar is in de praktijk dus niet altijd even haalbaar. Wat de fiscaliteit betreft, faciliteert de erfbelasting zo’n overdracht. Dat deed ze door de invoering van een gunstregime voor de overdracht van familiebedrijven.’

‘De erfbelasting op familiebedrijven is drie of zeven procent, afhankelijk van de band tussen overlater en overnemer. Worden familiebedrijven weggeschonken tijdens het leven, dan betaalt men zelfs geen belasting. Deze gunstregeling is dus zeker de moeite, zeker als men weet dat de gewone tarieven veel hoger liggen. Bij erfenissen zit men bijvoorbeeld al snel op 27 procent tussen ouders en kinderen en op 55 procent tussen andere personen, zoals broers en zussen.’

Het gunstregime voor de overlating van familiebedrijven wordt soms weggezet als een gift aan ondernemers — aan ondernemers die zo’n gunstregime niet altijd nodig hebben.

‘Ik denk dat die soms negatieve karakterisering te maken heeft met een slecht begrip van de vermogenstoestand van de doorsnee ondernemer. Als privépersoon zijn zij doorgaans betrekkelijk cash-arm: het belangrijkste element van hun vermogen is hun aandeel in de familievennootschap. Die vennootschap is daarom ook veruit het belangrijkste deel van de erfenis.’

‘De erfbelasting is een privékost die de erfgenaam niet kan laten betalen door de vennootschap. Dat betekent dat hij één van twee dingen kan doen: de belasting op het geërfde bedrijf betalen met de eigen bankrekening — die dus meestal maar bescheiden gespekt wordt door de erfenis — of geld uit het bedrijf halen om de belasting te betalen. Een belasting die hoog kan uitvallen, en waarvoor veel geld uit het bedrijf zou moeten verdwijnen, wat dan weer een impact zou hebben op de economische activiteit van het bedrijf, het personeel en van het land. Dat wil de overheid natuurlijk vermijden.’

Met ieder gunstregime, of het nu gaat over subsidies of over belastingvoordelen, zijn er mensen die van die gunsten misbruik maken

De nieuwe Vlaamse regering zou het ‘achterpoortje’ van het privévastgoed willen sluiten. Daarmee doelt de regering op privégoederen die in de vennootschap zitten en zo onterecht gebruik kunnen maken van het familiaal gunsttarief.

‘Ik las dat ook. Kijk, met ieder gunstregime, of het nu gaat over subsidies of over belastingvoordelen, zijn er mensen die van die gunsten misbruik maken. Denk aan de kmo’er die een appartement aan de kust met zijn vennootschap heeft gekocht, waarna dat appartement bij de erfovergang mee van het gunstregime geniet. Dat zijn zaken die wel eens de media halen.’

‘Politieke partijen die zich dan vragen stellen over de fairheid van zo’n transactie, hebben zeker een punt. Al vergeet men wel eens dat het houden van vastgoed in een vennootschap op zijn beurt andere negatieve gevolgen met zich meebrengt. Bijvoorbeeld: een bedrijfsleider die gebruik maakt van die woning, zal een voordeel van alle aard toegekend krijgen.’

‘Een ander voorbeeld: de verhuur van vastgoed wordt in de privé belast op basis van het kadastraal inkomen, wat veel lager ligt dan de belasting op de werkelijke huurprijs van toepassing op vennootschappen. Ook bij een verkoop van vastgoed in de vennootschap is er meerwaardebelasting verschuldigd, wat in de privésfeer niet het geval is als je vijf jaar eigenaar bent geweest. Om maar te zeggen: de discussie is soms net wat complexer dan men doet uitschijnen.’

‘Begrijp mij niet verkeerd: als iemand misbruik maakt van het systeem, dan kan dat niet en mag hij of zij ook de voordelen van de gunstregeling niet genieten. Maar het is niet evident om dat in een wettekst te gieten.’

Vastgoed doorgeven met vennootschappen: het is niet voor iedereen. De bankgift van een aantal tienduizenden euro’s door ouders aan kinderen sluit meer aan bij de vermogensplanning van de doorsnee Vlaming. De Vlaamse regering besloot om de regels rond dit soort giften te veranderen, en dat zo snel mogelijk.

‘U heeft het over de verlenging van de zogenaamde verdachte periode. Met die verlenging hoopt de Vlaamse regering de bankgift, de overschrijving van de ene op de andere rekening, minder aantrekkelijk te maken.’

‘De huidige regel is heel eenvoudig: wie geld overschrijft van de ene rekening naar de andere doet dat zonder belast te worden, op voorwaarde dat men nog drie jaar leeft. Overlijdt men binnen de drie jaar — dat is die verdachte periode — dan wordt men alsnog belast, niet aan de betrekkelijk lage schenkbelasting, maar aan de veel hogere erfbelasting. De wens om een betrekkelijk lage belasting, de schenkbelasting, te vermijden kan zo leiden tot een veel hogere belasting, de erfbelasting.’

‘Op 1 januari 2025 wordt die periode opgetrokken tot vijf jaar, waardoor ouders langer in leven moet blijven om hun kinderen van erfbelasting te ontzien. De erfbelasting is soms een luguber spelletje.’

Wat is de bedoeling van deze verlenging?

‘De Vlaamse overheid wil mensen aanmoedigen hun vermogensplanning via een geregistreerde schenking te laten verlopen. Een schenking waarop ze onmiddellijk schenkbelasting heft, maar die daarna niet onderworpen kan zijn aan de erfbelasting. Het idee is ook dat jongere generaties geld meer laten rollen, wat goed is voor de Vlaamse economie.’

‘Ik vraag me wel af of die verlenging van de verdachte periode haar doel niet zal voorbij schieten. Als de mogelijkheid om vermogen belastingvrij door te geven feitelijk verdwijnt of wordt verstrengd, zouden ouders ervoor kunnen kiezen om net langer te wachten met hun schenkingen. Als men dan toch schenkbelasting gaat betalen, waarom zou men dan toch ‘veel te vroeg’ een fiscale schenking doen?’

‘Ze doen het vandaag vroeger omdat ze rekening houden met die drie jaar, wat ze nog een redelijke “gok” vinden. Maar maak er vijf jaar van, en ouders kunnen besluiten dat ze hun schenking uitstellen tot het laatste moment. Vijf jaar is te riskant, en belast wordt de overdracht sowieso. Dus waarom de eigen centen niet zo lang bijhouden?’

Begrijpt u dat veel mensen de erfbelasting een ‘belasting op verdriet’ noemen? Een belasting die de bestaande miserie verder verergert.

‘Ik begrijp dat. Het verlies van een ouder is een moeilijke periode en zeker als daar dan ook nog eens een ‘kostprijs’ aan verbonden is. Al moet je één en ander wel kaderen binnen een ruimere maatschappelijke context. Een context die weinig met recht te maken heeft, maar wel met de manier waarop men naar ongelijkheid en rechtvaardigheid kijkt.’

‘Ik denk dat het geen toeval is dat personen die voorstander zijn van vermogensbelastingen ook voorstanders zijn van de erfbelasting. En dat is natuurlijk omdat de erfbelasting in feite een vermogensbelasting is. Aan de erfbelasting is bovendien nog een ander aspect gekoppeld. Diegene die erft, heeft meestal geen bijdrage geleverd aan dat vermogen. Ze krijgen dat louter en alleen omdat ze kind zijn van een vermogende persoon. Dat geeft hen een voorsprong in het leven. En op die manier blijft er een “ongelijkheid” in stand. Maar die erfenis is er vaak vanuit de wens van de erflater om iets na te laten aan zijn kinderen, omdat die persoon heeft gespaard en zich bepaalde dingen heeft ontzegd.’

‘De vraag is of een erfbelasting die ongelijkheid tegen gaat en het doel bereikt, een vraag over middel en doel dus. Want zelfs als men de tarieven verhoogt, er zal per saldo wel wat overblijven. Maar de ongelijkheid verkleint wel. Het is een belangrijk en interessant debat, maar één dat ik en mijn cliënten niet zullen beslechten (glimlacht).’

Bart Verdickt

Advocaat Bart Verdickt: ‘De erfbelasting is soms een luguber spelletje’