Van de schoonheid en de troost: de oudere jongeren onder ons herinneren zich wellicht nog de schitterende reeks die Wim Kayzer in 2000 voor de VPRO-televisie maakte. Zesentwintig afleveringen lang vroeg Kayzer aan evenveel internationale coryfeeën uit de kunst, de filosofie en de wetenschap wat die twee begrippen voor hen betekenden.

Vooral wou Kayzer weten of deze grote geesten, net als hij, troost vonden in schoonheid. Bij het luisteren naar Bachs Wohltemperierte Klavier of het kijken naar een schilderij van Barnett Newman, bijvoorbeeld, maar even goed bij het oplossen van een lastige wiskundige vergelijking of een stelling uit de theoretische fysica.

Select gezelschap

Kayzers gasten waren niet de minsten: onder hen bevonden zich de filosofen Richard Rorty, Martha Nussbaum en Roger Scruton, antropologe Jane Goodall, de schrijvers Wole Soyinka, Germaine Greer en György Konrád, wetenschappers als Freeman Dyson en Stephen Jay Gould.

Geen van de gesprekken met dit selecte gezelschap stelt teleur. Ze zijn intussen alle terug te vinden op YouTube. Zo ook de slotaflevering van de reeks, waarin twintig van Kayzers gasten rond een driehoekige tafel zitten voor een gesprek over wat in hun ogen het leven de moeite waard maakt. Vanzelfsprekend waaiert dat gesprek alle richtingen uit. Denkers zijn ook maar mensen.

Seks en voetbal

Het slotgesprek van Kayzers reeks gaat over dingen die vandaag nog even belangrijk zijn als twintig jaar geleden. Over seks en voetbal, in de eerste plaats, maar ook over de schaduw van de Holocaust en onze vernietiging van de natuur. Heel af en toe gaat het nog eens over troost en schoonheid en de band tussen beide.

De twintig aan tafel verschillen vaak grondig van mening. Eén ding hebben ze wel gemeen: de voorkeur voor een garderobe die meer aan de jaren tachtig van de vorige eeuw herinnert dan aan het millenniumjaar waarin het programma werd uitgezonden.

J.M. Coetzee

Verschillende van de aanwezigen zijn intussen overleden: naast Scruton, Gould en Rorty zijn ook George Steiner, Rutger Kopland en Karel Appel niet langer onder ons. Anderen zijn vandaag nog actiever dan ze toen al waren: Martha Nussbaum heel zeker, maar ook de Britse historicus Simon Schama.

De meest memorabele aflevering van Kayzers reeks vind ik die met de schrijver John M. Coetzee. Ten tijde van Kayzers programma had hij de Nobelprijs voor Literatuur nog niet gewonnen (dat gebeurde in 2003) en was zijn oeuvre ook nog maar half zo groot als vandaag. Coetzee woonde in 2000 nog in Zuid-Afrika. Zes jaar later werd hij Australisch staatsburger, omdat hij het in zijn geboorteland niet langer uithield.

Camera draait

Wim Kayzer ondervond al snel dat Coetzee niet de man van het gesproken woord is. ‘Een interview ontbeert altijd reflectie’, schreef Coetzee aan Kayzer. Over vragen die gesteld werden, wilde hij eerst goed kunnen nadenken en dat lukt niet echt wanneer er een camera loopt.

Om die reden had Coetzee van Kayzer verkregen dat het interview zich zou beperken tot vooraf ingestuurde vragen waarop de schrijver zijn antwoorden in de nodige rust had kunnen voorbereiden. Tijdens het gesprek zien we Coetzee dan ook met een blaadje met notities in de hand. Op een bepaald moment vraagt hij Kayzer om even te pauzeren. Hij wil weten of wat hij net zei goed genoeg klonk. Ook wil hij zijn voorbereiding nog even inzien.

Beschamende stilte

Wanneer Kayzer tegen de afspraak in toch een niet voorziene vraag stelt, valt er een lange stilte. Coetzee antwoordt niet. Niet omdat hij niet wil, maar omdat hij gewoonweg niet kán. Hij kijkt Kayzer een moment lang verwonderd aan en slaat dan zijn blik neer.

Meer dan ontevredenheid over niet nagekomen afspraken toont de camera de schaamte van de schrijver. Coetzee lijkt wel op een student die mondeling examen aflegt en het antwoord op een al bij al gemakkelijke vraag schuldig moet blijven.

Diaz Beach

Kayzers gesprek met Coetzee liep om nog een andere reden moeilijk. Het onderwerp van de televisiereeks blijkt de auteur au fond vreemd te zijn. Coetzee had zijn interviewer nochtans gewaarschuwd: waarom toch die verre vliegreis maken naar iemand die in wezen niets zinnigs over de relatie tussen schoonheid en troost weet te zeggen?

Omdat hij toch bleef aandringen, nam Coetzee Kayzer mee naar een plek bij Kaap De Goede Hoop die hij met het thema van het programma associeerde: Diaz Beach, zo genoemd naar de Portugese ontdekkingsreiziger Bartolomeo Diaz, die volgens Coetzee weliswaar geen enkele historische band heeft met de plek.

Ruwe schoonheid

Kayzer toont veel beelden van de plek waar Coetzee zich naar eigen zeggen af en toe terugtrekt. Er is een beschermd natuurreservaat, waar men pogingen onderneemt om het landschap en de fauna te behouden zoals de Europese kolonisten het vijf eeuwen geleden bij hun ‘ontdekking’ vonden. De klippen zijn nog altijd even woest en op de bodem van de onstuimige zee liggen nogal wat scheepswrakken, weet Coetzee te vertellen.

Het natuurreservaat van Diaz Beach is voor Coetzee ondanks zijn naam een plek die in zekere zin buiten de wrede geschiedenis van racisme en kolonisering ligt. Men kan er zich terugtrekken om te ontsnappen aan de werkelijkheid. In die zin kan de natuurlijke omgeving troost bieden, zegt Coetzee. Maar wat de schrijver in zijn werk doet is iets heel anders: dat heeft voor Coetzee niets met troost vandoen.

Slaan, niet zalven

De schoonheid van Diaz Beach is van een ruwheid die volgens de auteur verschilt van het schoonheidsideaal dat we doorgaans met troost verbinden. De schoonheid van de troost roept vredigheid op en moederlijke zorgzaamheid. Tedere berusting ook, de aanvaarding dat pijn tot het leven behoort en dat niets daaraan kan verhelpen.

Rust, zorg en tederheid zijn begrippen die de lezer niet meteen met het werk van Coetzee associeert. Dat is eerder troosteloos dan troostend. Het toont mensen die lijden, zeer zeker, maar niet op een manier die tot aanvaarding leidt.

Ook is Coetzee geen schoonschrijver, die een in wezen lelijke werkelijkheid – het leven onder de Apartheid, dat hij in boeken als Age of Iron (1990) en Disgrace (1999) indringend hard beschrijft – in zijn kunst wil overstijgen. Hij toont de wreedheid van menselijke daden en gedachten zonder ook maar iets te verbloemen. De trooster zalft, maar Coetzee slaat, ook al is het zonder veel omhaal.

‘Extremely uncomfortable’

Na hun gesprek laat Coetzee Kayzer weten dat de hele ontmoeting hem met een ‘buitengewoon ongemakkelijk’ gevoel achterliet. Niet alleen door de doortastende aanpak van de interviewer, maar ook door het hem blijvend vreemde thema.

Toch is Coetzee van de partij wanneer twintig van Kayzers geïnterviewden in het Stedelijk Museum in Amsterdam samenkomen voor de slotdiscussie van het programma. Twee of drie keer neemt de camera hem in de loop van het twee uur durende gesprek in beeld. Hij is aandachtig aan het luisteren – nu eens met bril, dan weer zonder – maar zelf het woord nemen doet hij niet. Daarvoor verloopt het gesprek te weinig ordelijk.

Het verzet tegen de troost

Coetzee komt ook niet tussenbeide wanneer Germaine Greer en George Steiner het gesprek op een punt brengen dat vermoedelijk dicht bij zijn eigen opvatting ligt: sommige omstandigheden vragen niet om troost maar om protest, niet om berusting, maar om verzet.

Het gezelschap heeft het over de vaststelling dat troost altijd te maken heeft met iets wat voorbij is of verloren is gegaan, levens van mensen doorgaans. Iemand brengt de Holocaust en de Goelag ter sprake. ‘Daarvoor wil je toch niet getroost worden’, roept Germaine Greer verontwaardigd uit.

Rozengeur

De implicatie van Greers woorden is duidelijk: er zit een keerzijde aan de rozengeur van de troost. Troost is niet in alle omstandigheden goed. Wie zich laat troosten, geeft het verzet op en in het geval van massamoorden en politieke wreedheden is dat bijna misdadig. Wie zich getroost weet, geeft zich gewonnen.

Het bedaarde en aarzelende spreken van Coetzee is in niets vergelijkbaar met de bijna agressieve zekerheid die een overtuigde Greer uitstraalt. Maar ze zijn het, denk ik, wel eens. Ook aan de troost zit een comfortzone waarvan we de bescherming niet in alle omstandigheden moeten willen. Ook tegen de troost moet men soms resoluut nee durven zeggen. In vele opzichten vertegenwoordigt het werk van Coetzee die ‘nee’.

Bartolomeo Diaz

De comfortzone van de troost