Nederlanders die niet of met binnenlandse vakantie waren, konden er niet omheen: sinds deze week is Mark Rutte de langstzittende premier. Op maandag 1 augustus evenaarde hij de vorige recordhouder Ruud Lubbers (1982-1994, van het christendemocratische CDA). En de volgende dag brak hij diens record.

Rutte behoort tot het zeldzame slag politici met zelfspot. Vlak voor het zomerreces zei hij nog over zijn jarenlange premierschap: ‘Ik voel wel dat ik langzamerhand halverwege ben.’

De totaalbalans kan pas na beëindiging van zijn premierschap worden opgemaakt. Beschouw dit artikel als een tussentijdse rapportage.

Recordpremier

Op dinsdag 2 augustus ontvingen alle leden van zijn partij, de rechts-liberale VVD, een mail met als onderwerp ‘Mark Rutte: recordpremier’. De VVD stuurt wel vaker mails. Enkele weken eerder werd de leden nog een fijne vakantie gewenst.

Toepasselijk woord, ‘recordpremier’. De formatie van 1977 veertig jaar als langste in de Nederlandse parlementaire geschiedenis. Dit record verbrak Rutte al in 2017. En verbeterde hij in 2021, toen negen maanden werd geformeerd. Dat jaar waren de verkiezingen in maart. In januari was het kabinet al afgetreden, wat betekent dat Rutte ook de premier is die het langst demissionair (uittredend) was.

Premier en partij

Rutte is de eerste liberale premier sinds Pieter Cort van der Linden (1913-1918). De VVD werd opgericht in 1948. Hij is dus de eerste VVD-premier.

De vraag hoe lang hij nog aanblijft wordt steeds vaker gesteld. Op de radio stelde oud-minister en VVD-coryfee Henk Kamp dat Rutte nog jaren mee kan. In een dagblad dacht een briefschrijver hier anders over: ‘Nu Mark Rutte zijn doel als langstzittende premier heeft bereikt kan hij met een gerust hart opstappen want niemand zal dat in de toekomst verbeteren, dus dag Mark het ga je goed.’

Weinig partijen zullen een leider afdanken zolang gedacht wordt dat die verkiezingen wint. Je kunt je afvragen of die eenzijdige gerichtheid op één persoon wel handig is. Bij de VVD lijkt alle mogelijke moeite gedaan om te voorkomen dat naast Rutte nog iemand kan schitteren.

Aanvankelijk kon Rutte nog steunen op andere partijprominenten. Alleen: deze waren vaak al actief in de partij vóór hij premier werd. Kamp was bijvoorbeeld Kamerlid in de jaren negentig en al minister geweest onder CDA-premier Balkenende (2002-2010, tot 2007 met VVD als regeringspartner). In 2010 stonden op de landelijke lijst mensen die kort verkiezingswinst hadden geboekt bij plaatselijke verkiezingen. In 2021 waren de hoogste nieuwkomers voormalige persoonlijke assistenten van bewindspersonen en ex-fractiemedewerkers. Mensen zonder werkervaring buiten de landelijke VVD.

U weet dat de CVP na premier Dehaene niet gelijk een andere aansprekende partijleider paraat had. Een soortgelijk probleem had de Open Vld na premier Verhofstadt. Ook in Nederland wordt geopperd dat partijen in de regel niet erin slagen de opvolging te regelen.

Het punt is dat er uitzonderingen op die regel bestaan. Lubbers volgde in 1982 partijgenoot Dries van Agt op. En nadat Wilfried Martens ruim een decennium CVP-premier was, volgde nog bijna een decennium met Dehaene.

Partij van de Arbeid

Na Lubbers belandde het CDA acht jaar in de oppositie. Van 1994 tot 2002 was Wim Kok premier namens de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid. De nieuwe lijsttrekker, Ad Melkert, wist het premierschap net zomin te behouden voor de partij als in 1994 CDA-lijsttrekker Elco Brinkman. Wellicht vreest de VVD-top dat hetzelfde gebeurt met de eerste lijsttrekker na Rutte.

In 2002 belandde de PvdA in de oppositie, dat klopt. Maar Wouter Bos, partijleider van 2002 tot 2010 en vanaf 2007 vicepremier en minister van Financiën, was Kamerlid geworden in 1998 en staatssecretaris in 2000. Dat was tijdens het tweede kabinet-Kok (1998). Job Cohen was daarin staatssecretaris, tot hij in 2001 burgemeester werd van Amsterdam. In 2010 was Cohen lijsttrekker.

De partij verloor de formatie, maar het verkiezingsresultaat was goed. De latere staatssecretaris, minister en Europees Commissaris Frans Timmermans werd in 1998 voor het eerst Kamerlid. Het premierschap van Kok was voor de PvdA geen reden om niet verder naar talent te zoeken en op te stellen.

De VVD daarentegen concentreerde de partij eenzijdig rond de leider. Daaruit kun je afleiden dat de VVD de zusterpartijen in de buurlanden niet intensief volgt. De Duitse FDP maakt al tientallen jaren alles afhankelijk van de partijleider, net als de Vlaamse liberalen van 1982 tot 2008.

Premier en buitenland

In de internationale politiek versterkt anciënniteit iemands gezag. Angela Merkel was de langstzittende Europese regeringsleider toen zij afgelopen najaar aftrad als bondskanselier van Duitsland. Eerder werd abusievelijk gesteld dat Rutte dan de langstzittende leider zou zijn. Dit bleek een vergissing. Rutte werd premier in oktober 2010. Eerder dat jaar ging Viktor Orbán hem voor in Hongarije. De laatste maakte er vervolgens een sport van zoveel mogelijk andere regeringsleiders, vooral West-Europese, tegen zich in het harnas te jagen. Rutte zal de facto meer invloed hebben.

Op 17 maart 2021 won Rutte zijn vierde verkiezingen op rij. Nog geen twee weken later vond de Nacht van Rutte plaats: alle partijen behalve de VVD steunden een motie van afkeuring tegen hem. Gevolgd door de langste formatie ooit, waarbij de VVD de meeste standpunten inleverde. Afgelopen juni keurde zijn eigen partijcongres een kerndoel van het kabinetsbeleid af. En dan is er sprake van nieuwe — en levensvatbare — electorale concurrentie: JA21 en BBB. Is Rutte één termijn te lang doorgegaan?

Psychologisch is het onwaarschijnlijk dat gewoontedier Rutte een buitenlandse vervolgcarrière overweegt. Maar op dit moment lijkt zijn binnenlandse positie zwakker dan voorheen. Een ongelukkige samenloop van omstandigheden, zeker met het oog op Oekraïne.

Alles bij elkaar kunnen wij ons afvragen of zijn aanblijven net zo goed is voor het land als voor de persoon. Misschien was hij zijn reputatie in de geschiedenisboeken beter geweest, als hij zonder record op zijn hoogtepunt was gestopt.

BBB

Rutte langstzittende Nederlandse premier