De Noorse wereldkampioen schaken Magnus Carlsen verloor op 4 september van een toen nog onbekende 19-jarige Amerikaanse grootmeester, Hans Niemann. Dat was na een reeks van 53 ongeslagen partijen, en Carlsen speelde ook nog eens met wit.

Opmerkelijk, maar niet uitzonderlijk. Ooit verlies je een keer en dat kan ook van iemand zijn met een 200 punten lagere ranking. Zoals de Amerikaanse grootmeester Ben Finegold zei: in tien partijen tegen Carlsen win ik waarschijnlijk één keer en hij de rest. Toch zorgde de partij – gespeeld om de prestigieuze ‘Sinquefield Cup’ in de Amerikaanse stad St. Louis – voor enorme opschudding in de schaakwereld. De BBC sprak zelfs over de ‘cheating row that’s blowing up the chess world’.

Aanvankelijk leek er weinig aan de hand. Totdat Carlsen zich een dag na de wedstrijd terugtrok uit het toernooi, dat hij nog gemakkelijk had kunnen winnen. De wereldkampioen gaf geen verklaring. Hij stuurde alleen een tweet rond met een bekend interviewfragment van de befaamde Portugese voetbaltrainer José Mourinho. Die weigerde daarin te zeggen waarom hij bij topclub Chelsea vertrok. ‘If I speak I am in big trouble’, zei hij. Carlsen leek te bedoelen: Niemann heeft valsgespeeld, maar ik heb geen bewijs. Dus zeg ik niks, anders krijg ik problemen… Na deze tweet ontploften de schaakwereld en het internet.

Beklaagdenbank

Door de wereldkampioen impliciet in de beklaagdenbank gezet, vergat Hans Niemann al meteen het eerste gebod in zulke situaties: stilzitten als je wordt geschoren. Integendeel, de grootmeester van nog geen twintig maakte het alleen maar erger door publiekelijk toe te geven dat hij in het verleden inderdaad wel eens had gerommeld. Om precies te zijn in online partijen, gespeeld toen hij 12 was en 16 via Chess.com. Dat is de grootste schaaksite ter wereld, met 28 miljoen leden.

Hun online wedstrijden tellen mee voor de rating van schakers. Niemann werd door de site verdacht en had toegegeven. Volgens hem had hij het gedaan om zo snel mogelijk zijn rating te verhogen. Op die manier zou hij tegen sterkere tegenstanders kunnen spelen. Dit was onder verschillende grootmeesters bekend, en Carlsen wist ervan.

Niemann had bezworen ‘absoluut nooit in een bordpartij’ te hebben valsgespeeld, waarbij dat ook wel veel lastiger is. Ik herinner me dat er ooit een Oekraïner werd betrapt toen hij hulplijnen zat te bellen op de wc, maar dat is lang geleden… Hoe dan ook, wat betreft Niemann was er bij toernooien nooit de geringste verdenking geweest.

Geen bewijs

Magnus Carlsen kwam niet met bewijs, behalve wat vage praatjes dat Niemann veel te ontspannen zou zijn geweest in de match. De wereldkampioen gooide twee weken later nog eens olie op het vuur door in een ander toernooi zijn partij tegen Niemann al na één zet op te geven. Dat leidde uiteraard opnieuw tot grote consternatie.

Schaakliefhebbers zagen hierin bewijs van Carlsens impliciete beschuldigingen aan het adres van Niemann. Ook al had de hoofdscheidsrechter van de Sinquefield Cup nog nadrukkelijk gezegd dat er ‘na onderzoek geen enkele aanwijzing was gevonden dat enige deelnemer oneerlijk had gespeeld…’

Ten slotte kwam de wereldkampioen dan toch met gedetailleerde beschuldigingen, afkomstig van Chess.com. De site had na uitgebreide analyse geconcludeerd dat Hans Niemann niet alleen de twee keer die hij had toegegeven in de fout was gegaan, maar in tenminste 100 tot 200 andere online gespeelde wedstrijden. Men wees erop dat de explosieve stijging in de ratings van de jonge schaker op zijn zachtst gezegd opmerkelijk was. Hij was nog sneller omhoog gegaan dan Bobby Fischer destijds… De beschuldigingen en cijfers werden prompt overgenomen door de Wall Street Journal en andere media.

Valsspelen

Hoe gaat dat, valsspelen bij schaken? Soms doen zich posities op het bord voor, waarbij ook topschakers een winnende zet of combinatie missen. Vooral als die posities sterk afwijken van wat er algemeen bekend en bestudeerd is. Niet ondenkbaar, gezien het feit dat de hoeveelheid mogelijke schaakpartijen in de orde van grootte ligt van het aantal atomen in het heelal.

Iedere winnende combinatie begint met één zet, en als een grootmeester die op het goede moment doorgespeeld krijgt, kan hij de rest zelf uitdenken. Zelfs een hint met welk stuk die zet moet worden gedaan is genoeg. Het vinden van zo’n verborgen winnende zet is aanmerkelijk eenvoudiger geworden door de enorme vooruitgang van schaakcomputers.

Dat was anders tijdens de legendarische tweekampen om het wereldkampioenschap van vroeger, zoals die tussen trouwe communist Anatoly Karpov en afvallige Rus Viktor Korchnoi. De Sovjets trokken alles uit de kast om te winnen. Op de Filippijnen in 1978 zetten ze een parapsycholoog in de zaal om Korchnoi aan te staren. Diens team klaagde over de kleur van vruchten in de yoghurt die Karpov tijdens de wedstrijd nuttigde. Die kleur zou een hint zijn om een bepaalde zet te doen. Korchnoi speelde met een spiegelende zonnebril op, ondanks protest van Sovjetzijde.

De cruciale vraag is hoe een tip of hint een schaker kan bereiken die in het openbaar speelt. Het is niet de bedoeling dat je als grootmeester een mobieltje naast het schaakbord legt om bereikbaar te blijven. Bij topwedstrijden worden spelers routinematig op elektronische apparatuur gescand. In de laatste schaakolympiade werd zelfs hun gebit gescand, of daar iets in zat dat op het juiste moment bepaalde tanden aan het trillen kon brengen.

Op het internet werd flink gespeculeerd hoe Hans Niemann de boel bedonderd zou kunnen hebben. Er wordt blind vanuit gegaan dat Niemann alleen door bedrog kon winnen. Dat de uitslag van een partij tussen om het even welke twee grootmeesters nooit met zekerheid valt te voorspellen, lijkt op allerlei plekken van het net nog niet doorgedrongen.

Vibrator

Men kwam zelfs tot een soort consensus dat Niemann gebruik had gemaakt van een vibrator in het achterwerk die van afstand kon worden geactiveerd. Zulke apparaten schijnen redelijk ingeburgerd te zijn. Misschien is dit waarom Niemann bij latere wedstrijden door de beveiliging ostentatief in de omgeving van zijn achterste werd gescand… Maar in een Engelse tabloid verklaarde een expert dat zogeheten anal beads (anaal ingebrachte kralen), veel te veel lawaai maken voor de stilte van een schaakwedstrijd: ‘Zijn tegenstander zou het gezoem makkelijk kunnen horen’.

Over dit soort seksspeelgoed gesproken, aan de beschuldigingen van Magnus Carlsen en de site Chess.com zit wat betreft deze affaire ook een luchtje. Chess.com is met de wereldkampioen in onderhandeling om diens eigen schaakapp te kopen. Met die deal zijn miljoenen gemoeid. Magnus Carlsen schijnt na ruim tien jaar wereldkampioenschap goed te zijn voor een slordige vijftig miljoen, waarmee hij de rijkste schaker ooit is.

Wonderkind

Stel je eens voor dat dit soort onfrisse speculaties over jou worden gedaan als 19-jarige grootmeester. Voor het getormenteerde wonderkind Hans Niemann moet het een drama zijn. Hij werd geboren in San Francisco uit een Hawaïaanse moeder en een Deense vader, en leerde schaken in Nederland, waar hij voor zijn tiende een paar jaar woonde. Niemann zegt te leven voor het schaken en zich alleen van hotel naar hotel te begeven. Twee keer per dag eten van Über, schaaktraining en slapen, en geen sociaal leven.

Zeker is dat hij een onmetelijk talent heeft, maar ook dat hij niet altijd alles netjes heeft gedaan. Oud-wereldkampioen en grand old man Garry Kasparov gaf ook commentaar op deze affaire. Hij was als waarnemer aanwezig bij het toernooi in kwestie, en benadrukte meermaals dat er geen enkel bewijs is dat Niemann achter het bord iets geks deed. Verschillende grootmeesters zijn hem daarin bijgevallen.

Kasparov zei veel begrip te hebben voor de enorme frustratie van Carlsen over de verloren partij, maar weglopen uit het toernooi keurde hij ten ene male af. De Noor heeft daarmee volgens Kasparov alles en iedereen in diskrediet gebracht. Vooral Niemann… Het lijkt rijkelijk laat om diens schaakcarrière nog te redden, al toont hij zich nog zo strijdbaar. Magnus Carlsen heeft met zijn sycofanten Niemann’s toekomst om zeep geholpen, zonder concreet bewijs. Nog één keer grootmeester Ben Finegold: ‘Van twee collega’s weet ik dat ze soms valsspelen. Daar weiger ik consequent tegen te spelen. Je moet niet zoals Carlsen eerst spelen en pas als je verliest gaan klagen.’

Ben Finegold

Vals spel of niet? Schaakwereld ontploft