Het vrije denken ligt ook in het land van de ‘denkers en dichters’ onder vuur. Waar ‘Duitsland’ als het thuis van grote filosofie geldt, verwordt ‘Bondsrepubliek’ meer en meer tot zinnebeeld van intellectuele verschraling. Waar de Pruisische geleerde en diplomaat Wilhelm von Humboldt ooit vrijheid van onderwijs en onderzoek invoerde, namelijk aan de daardoor beroemd geworden Duitse universiteit als instelling, steekt nu onverdraagzaamheid jegens ongemakkelijke meningen de kop op.

Inperking

Het ijziger wordende klimaat in de universitaire wereld doet de Deutscher Hochschulverband (DHV) nu alarm slaan. In een persmededeling naar aanleiding van haar 69ste Algemene Vergadering waarschuwde de organisatie, die de belangen van 31 000 universiteitsdocenten behartigt, voor de inperking van de meningsvrijheid ook op de universiteitscampus.

Haar voorzitter Bernhard Kempen, professor staatsrecht en volkenrecht aan de Universiteit van Keulen, wond er geen doekjes om: ‘De verdraagzaamheid tegenover andere meningen daalt. Dat heeft ook gevolgen voor de debatcultuur aan de universiteiten’. Kwalijke gevolgen zijn het, en daarvan kunnen verschillende bekende en minder bekende Duitse professoren meespreken.

Ijsberg

Een historicus als Jörg Baberowski (Humboldt-Universität Berlijn) bijvoorbeeld wordt door linkse studenten opgejaagd omdat hij over de misdaden van Stalin schrijft én omdat hij zich tegen ongecontroleerde massa-immigratie uitspreekt; eenzelfde lot ondergaat zijn collega Herfried Münkler, ook zo een ‘public intellectual’, omdat hij meer militair engagement van Duitsland in internationale vredesmissies bepleit.

Een ander voorbeeld is dat van filosofieprofessor Dieter Schönecker (Universiteit Siegen) die Thilo Sarrazin (auteur van Deutschland schafft sich ab en Feindliche Übernahme) en Marc Jongen, AfD-cultuurpoliticus, wilde uitnodigen in een seminarie over vrijheid van meningsuiting. De academische overheid weigerde de daarvoor vereiste financiële middelen ter beschikking te stellen omdat de uitnodiging van Sarrazin en Jongen een politieke boodschap zou inhouden, die ’tegen de basiswaarden’ van de universiteit zou verstoten. Over een andere ‘verdachte professor’, Werner Patzelt, had Doorbraak het al eerder. Al deze voorbeelden vormen slechts het topje van een ijsberg vol onverdraagzaamheid.

Angst

Bernhard Kempen verwijst naar de tendens die vanuit de Anglo-Amerikaanse universiteitswereld overgewaaid komt om ‘niemandem eine Ansicht zuzumuten, die als unangemessen empfunden werden könnte’ (vrij vertaald: om ‘van niemand te verwachten een opvatting te slikken die als ongepast zou kunnen ervaren worden’). Samen met een toenemende prikkelbaarheid zou de drang naar een nog strikter opleggen van ‘Political Correctness’ groeien, zegt Kempen verder nog.

Dat strookt niet met het wezen van de universiteit die in haar zoektocht naar waarheid en kennis ‘leeft van het gepassioneerde, heftige en controversiële worstelen met stellingen, feiten, argumenten en bewijzen’. Elke wetenschapper en elke student zou zijn of haar stellingen als resultaten van eigen onderzoek zonder angst ter discussie moeten kunnen voorleggen. Tegenover andersdenkenden moeten argumenten gebruikt worden en niet boycots en daden van geweld: een terechte oproep tot verdraagzaamheid in een land waar de universiteit meer en meer het toneel van scheldpartijen en bedreigingen vormt.

‘Ruk naar rechts’

Opvallend is dat de universiteit altijd iets meer van een bepaalde ideologie uitwasemt dan er daarvan aanwezig is in de maatschappij zelf. Voor 1933 was de populatie aan de Duitse universiteit met de sterke Nationalsozialistischer Deutscher Studentenbund in verhouding meer ‘bruin’ (d.w.z. nazi) dan de bevolking als geheel; vandaag geldt dat voor ‘rood’ en ‘groen’.

Naarmate de rechts-nationalistische Alternative für Deutschland (AfD) meer en meer aan succes won — ook al als reactie op de door bondskanselier Angela Merkel veroorzaakte migratiecrisis — is de haat van links tegenover alles wat ‘rechts’ is ook op de campus beginnen toenemen (en in Duitsland is ‘rechts’ synoniem met extreemrechts). Zo wordt het boycotten van ‘rechtse’ professoren of hun gastsprekers gerechtvaardigd als ‘Kampf gegen den Rechtsruck’ (‘de strijd tegen de ruk naar rechts’) in de samenleving.

Ongemakkelijk

In die context zet Kempen een signaal met de stelling dat de universiteit zich niet mag terugtrekken in haar ‘Elfenbeinturm’ (‘ivoren toren’), maar in tegendeel ‘deel en forum van het maatschappelijke debat’ moet zijn. Dat is wel heel wat anders dan de ‘safe space’ in Amerika waar studenten als in een beschutte werkplaats behoed worden voor ‘onaangename’ opvattingen.

Wat het wezen van de democratie en de rechtsstaat aangaat, betekent dit dat universiteiten daarom alle partijen, die door het Bundesverfassungsgericht (het Grondwettelijk Hof) niet bestempeld zijn als ‘verfassungswidrig’ (ongrondwettig’, letterlijk ’tegen de grondwet gericht’), aan het woord moeten laten komen. Concreet houdt dit in dat professoren vanzelfsprekend het recht hebben ook mandatarissen van de AfD als democratisch verkozen en in de Bondsdag zetelende partij in hun colleges en seminaries uit te nodigen om met hen een rationeel, op argumenten stoelend debat aan te knopen.

Voor gevoelige linkse zielen — ‘sneeuwvlokjes‘ zoals ze ook heten — mag dat misschien niet gemakkelijk wezen, maar voor hen en voor hun ‘Debatten-Polizei’ geldt de commentaar van Timo Lokoschat in de Bild-Zeitung: ‘Wer einen “Safe Space” sucht, sollte ins Bett gehen und nicht in den Hörsaal. Die Bänke dürfen gerne bequem sein — die Meinungen aber bitte auch mal unbequem!’ (‘Wie een “Safe Space” zoekt, moet naar bed gaan en niet naar de collegezaal. De collegebanken mogen best comfortabel zijn — de meningen echter hebben we graag ook al eens ongemakkelijk!’)

Bernhard Kempen

IJzig denkklimaat