‘Der 20. Juli’ … in Duitsland weet iedereen waarvoor die datum staat. Op die zwoele zomerdag in 1944 vloog Oberst (kolonel) Claus Schenk Graf von Stauffenberg van Berlijn naar Rastenburg in Oost-Pruisen (vandaag Ketrzyn in het Poolse Mazurië). Zijn opdracht bestond erin deel te nemen aan de ‘Lagebesprechung’, de dagelijkse briefing in de ‘Wolfsschanze’, het hoofdkwartier van Hitler, over de militaire situatie. Maar voor Stauffenberg was er nog een andere opdracht, een ‘niet-officiële’, en alleen die was voor hem van tel: het uitschakelen van Hitler wat vervolgens het sein aan zijn mede-samenzweerders zou geven om in Berlijn, de hoofdstad van het Reich, een staatsgreep te lanceren. Concreet betekende dit dat het reserveleger onder de codenaam Walküre alle regeringsgebouwen zou bezetten en een nieuwe regering ‘orde op zaken’ zou stellen.

Tragische held

In zijn tas droeg Stauffenberg twee tijdbommen met zich mee. De weergave van wat er op die middag in het Führerhauptquartier allemaal in detail is gebeurd, zou ons hier te ver leiden. Graag verwijs ik naar het hoofdstuk in mijn boek ‘Naar de hel met Hitler. Verzet in het Derde Rijk’ (Vrijdag 2021).

De vraag die ons hier naar aanleiding van een interview met de zoon van Stauffenberg het meest bezig moet houden, is of de kolonel inderdaad de bedoeling had om Hitler te doden. Algemeen wordt er van uitgegaan dat dat zo is. In feite is dat zelfs tot dogma verheven in de geschiedschrijving.

Ook de Amerikaanse acteur Tom Cruise schilderde als regisseur én hoofdrolspeler in de film Valkyrie (2008) Stauffenberg af als een tragische held wiens missie jammerlijk genoeg door omstandigheden buiten zijn wil om mislukt is. In de film krijg je te zien hoe Stauffenberg zich na zijn aankomst in de Wolfsschanze even afzondert met het excuus een proper hemd aan te trekken, maar zijn bedoeling is de twee pakjes springstof te ontsteken. Omdat een soldaat op de deur klopt met de vraag zich te haasten voor de briefing, wordt Stauffenberg zenuwachtig en kan hij maar één van de twee bommen ontsteken (die dan tien minuten later moest ontploffen). Het andere pakje moffelt Stauffenberg weg en zal hij later in een bos weggooien, terwijl hij zich met zijn adjudant naar het vliegtuig rept.

Martelaar

Uiteraard hebben vele historici zich afgevraagd waarom Stauffenberg de tweede, niet-ontstoken bom niet mee in de aktetas heeft gestoken. Ze zou sowieso de explosie versterkt en Hitler en alle deelnemers van de Lagebesprechung de dood hebben ingesleurd. Joachim Fest, de auteur van ‘Hitler. Eine Biographie’, maakte in een later werk over de staatsgreep gewag van ‘het raadsel van dit moeilijk te begrijpen verzuim’.

Verder dan verwondering kwamen hij en andere historici niet. Met één grote uitzondering: de socioloog Dietrich Schmidt-Hackenberger. Die merkte in een grondige studie over de ‘geplande mislukking’ op dat Stauffenberg die een speciale opleiding had gevolgd voor de omgang met springstoffen, Hitler had kunnen doden met een halve lading, als hij de aktetas gewoon dichtbij de uitgang, schuin rechts achter hem, had geplaatst.

Volgens Schmidt-Hackenberg wilden de samenzweerders niet dat Hitler zou omkomen bij de bomaanslag.

Niemand zou dat de oorlogsinvalide Stauffenberg (die zijn rechterhand, twee vingers aan de linkerhand en zijn linkeroog verloren had bij een aanval van Britse diepvliegers) kwalijk genomen hebben. Volgens Schmidt-Hackenberg wilden de samenzweerders niet dat Hitler zou omkomen bij de bomaanslag. Een dode Hitler zou tot martelaar uitgegroeid zijn. Vele Duitsers zouden wellicht geloof gehecht hebben aan een nieuwe ‘dolkstootlegende’: net zoals na de Eerste Wereldoorlog zouden ‘verraders’ Duitsland de kans op een overwinning ontnomen hebben.

Taboebreuk

Maar waarom zou Stauffenberg dan dat risico van de aanslag aangegaan zijn? Misschien heeft Schmidt-Heckenberger gelijk en was voor de samenzweerders niet de dood van de dictator het belangrijkste, maar wel zijn (tijdelijke) uitschakeling. Zolang er na de bomaanslag chaos heerste in het Führerhauptquartier en de communicatie met Berlijn onderbroken was, zouden de samenzweerders met operatie Walküre tijd gehad hebben om het roer om te gooien.

Die vragen hebben historici zich niet gesteld. Het zou op een taboebreuk neergekomen zijn. Stauffenberg was immers de stralende held die tot het uiterste heeft willen gaan. Wie aan dat beeld kraste, werd verketterd. Schmidt-Hackenberger mocht dat ervaren. Marion Gräfin Dönhoff, de beroemde publiciste en toenmalige uitgeefster van de weekkrant Die Zeit, noemde zijn stellingen ‘absurd’.

Evenwicht

Nu is er dus dat interview met zoon Berthold von Stauffenberg in het weekblad Focus, een extract uit een boek dat op 15 mei verschenen is. Tim Pröse, de auteur, schildert het portret van een man die nooit eerder ‘grote uitspraken’ over zijn vader had gedaan, omdat hij niet de indruk wilde wekken ‘iets uitermate exclusiefs’ te weten. Hij is integendeel ‘iemand die zich vragen stelt en naar antwoorden zoekt’, zoals :‘Vooral vraag ik me tot op vandaag de dag af waarom hij de tweede bom niet mee in de tas heeft gestoken’.

De zoon vertelt hoe vaak de kinderen van Claus Schenk Graf von Stauffenberg hun vader over zijn linkerhand gestreeld hebben ‘en hij heeft ons heel trots getoond, wat hij allemaal met zijn drie vingers kon’. Voor Berthold is hij een soort ‘Übervater’, maar toch heeft de zoon een ‘evenwicht gevonden om met zijn beroemde vader om te gaan’. Ook al kwellen hem vragen in de zin van ‘was wäre wenn ….’ (‘Wat als …’). Hij houdt er sterke overtuigingen op na, en gelooft, als christen, zijn vader na de dood te zullen terugzien: ‘Ja, ich werde ihn wiedersehen! Auch wenn ich mir nicht vorstellen kann, wie es passiert, aber ich glaube daran.“

Berthold von Stauffenberg

Wat als de aanslag op Hitler gelukt was?