Terwijl winkeliers rode rozen en melige kaartjes naar mijn hoofd mikten, heb ik er op 14 februari toch even aan gedacht. Op Valentijn, in 1975, stierf de patroonheilige van de Britse humor, Pelham Grenville Wodehouse. Wodehouse – ‘Plum’ voor de vrienden – had de gezegende leeftijd van 93 bereikt toen hij in de Verenigde Staten overleed. De auteur was en is een inspiratiebron voor velen. Stephen Fry, wijlen Victoria Wood, Rowan Atkinson, Jennifer Saunders en vele anderen zetten hem bovenaan hun lijstje van grote helden. Toch vonden er geen grote herdenkingen plaats naar aanleiding van zijn heengaan vijfenveertig jaar geleden. Want op ‘Plum’ kleeft de beschuldiging van collaborateur.

Een eigen leefwereld

Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak had Wodehouse zijn naam en faam al bereikt. Hij creëerde de wereldbekende romanfiguren Bertie Wooster en diens alwetende lijfknecht Jeeves, die zijn sympathieke maar wat dommige meester uit elke situatie redt. De verhalen van Wooster en Jeeves spelen zich in wereld van de rentenierende, golf spelende en niets doende bovenklasse met gentlemen’s clubs, landhuizen en bemoeizieke suikertantes. Het is een gefantaseerde versie van Engeland dat soms rakelings langs de realiteit scheerde. Wodehouse dreef onder meer de spot met het oprukkende fascisme in Europa en ook Engeland. Daarvoor liet hij ene Roderick Spode opdraven, de zevende graaf van Sidcup en ‘amateur-dictator’. Hij leidt de ‘Black Shorts’, een persiflage op de Black Shirts van de fascistenleider Sir Oswald Mosley. ‘Tegen de tijd dat Spode zijn groep oprichtte, waren de hemden uitverkocht’, schrijft Wodehouse in zijn typische stijl in The Code of the Woosters. Spode ziet eruit ‘alsof de natuur een gorilla wilde creëren, maar zich op het laatste moment bedacht heeft’.

Nazi’s op het gazon

De knotsgekke wereld van Wodehouse werd in 1940 verstoord door de Duitse inval in Frankrijk. Hij woonde er toen er met zijn vrouw Ethel in Le Touquet. ‘Ik liep op het gazon met mijn vrouw toen ze in een fluisterende stem tegen me zei: “Niet opkijken. Maar het Duitse leger komt naar ons gemarcheerd.”’ De auteur wilde op de vlucht slaan naar Portugal, maar hij kreeg autopech en bleef dus hij waar hij was. Omdat hij een Brit was, verwachtte de Duitse overheid dat hij zich dagelijks meldde bij de lokale bezettingstroepen. In juli werd hij samen met een hoop andere landgenoten gevangengezet en overgebracht naar Rijsel en dan naar Luik en vervolgens naar de citadel van Hoei. In september werden de Britse gevangenen vervoerd naar het toenmalige Tost in Opper-Silezië (vandaag Polen). ‘Als dit Opper-Silezië is, wat moet Neder-Silezië dan niet zijn!’ merkte de gevangen Wodehouse op.

Die opmerking typeerde de houding die Plum en zijn medegevangenen aannamen. Ze wilden zich niet verslagen tonen, ook al waren ze geen soldaten. De gevatte schrijver hield er bij de groep mannen er de sfeer in. Ze moedigden hem ook aan om dingen te schrijven en dan ’s avonds aan hen voor te lezen wat hen enorm aan het lachen bracht. De Duitse gevangenisleider apprecieerde de humor van Wodehouse. Ook in de Duitstalige wereld had hij zich voor de oorlog een reputatie opgebouwd. In december 1940 werd de veelschrijver geïnterviewd door een Amerikaanse reporter. Dat artikel zorgde voor een campagne die pleitte voor zijn vrijlating, maar de Duitse autoriteiten weigerden. Ze voorzagen hem wel van een schrijfmachine en een kamer om te schrijven.

Luchtige radio-uitzendingen

In de zomer van 1941 werd Wodehouse tijdens een cricketwedstrijd in het kamp van Tost aangesproken door twee Gestapoleden. Ze gaven hem exact tien minuten om zijn spullen te pakken. Voor hij het goed en wel besefte, zat hij in een luxueus hotel in Berlijn. Hij naderde de zestig, de leeftijd waarop civiele gevangenen hun vrijheid konden herwinnen. De Duitsers boden Wodehouse een reeks van vijf radio-uitzendingen te maken voor zijn Amerikaanse fans die gedurende zijn gevangenschap een niet aflatende stroom aan steunbrieven opstuurden. Ze gebruikten Werner Plack als brugfiguur. De Duitse Plack leerde Wodehouse kennen in het Hollywood van de jaren ’20. Wodehouse noemde hem ‘my Hollywood friend’. De radioreeks werd How to be an Internee Without Previous Training gedoopt en baadde in de typische Wodehouse-stijl. De schrijver vertelde luchtig over zijn gevangenisbestaan.

De nazi’s zorgden ervoor dat die uitzendingen ook het Verenigd Koninkrijk bereikten. Daar vielen ze in heel slechte aarde. De gevierde auteur kreeg er de etiketten van verrader, collaborateur, nazi-propagandist en lafaard. Nochtans loofde hij in geen enkele uitzending de Duitsers, noch bespotte hij de Britten. Maar dat Plum – met Ethel – inmiddels in Parijs in luxe leefde op kosten van de nazi’s werd hem bijzonder kwalijk genomen door zijn landgenoten in oorlog. De BBC lanceerde een brute rechtstreekse aanval op de schrijver, wat toch heel wat luisteraars schokte. Zijn Britse verdedigers vonden hem geen verrader, maar ongelooflijk dom. In bibliotheken werden zijn boeken uit de rekken gehaald.

Ondervraagd door MI5

De reactie van zijn thuisland leken zijn ogen te openen. ‘Ik veronderstel dat mijn gevangenschap mijn intellect uitschakelde’. Iets wat zijn vrouw hem meteen verweet. Ze vond zijn uitzendingen ook gewoon ‘idioot’. Maar de spijt kwam te laat. Wanneer de geallieerde troepen in 1944 Parijs bevrijdden, werd Wodehouse ondervraagd door MI5. De geheime dienst opende een onderzoek naar deze mogelijke collaborateur of renegade. Tijdens het onderzoek vertelde Plum hen: ‘Ik dacht dat de luisteraars me net zouden bewonderen omdat ik de spirit bewaarde in moeilijke omstandigheden’. Dat zijn medewerking ‘ongevoelig’ was voor de Britse zaak schokte hem. ‘Het was net een erezaak voor ons gevangenen om vrolijk te blijven.’ De rol van Werner Plack in het hele gebeuren was een grote teleurstelling voor Wodehouse. Zeker wanneer MI5 hem meedeelde dat Plack over hem schreef ‘hij kan nuttig zijn voor onze propaganda’.

De geheime dienst kwam tot het besluit dat zijn handelingen niet pro-Duits waren, noch pro-nazi en besloot hem niet te vervolgen. De auteur leek echt de naïeveling die hij al heel zijn leven speelde. Plum besloot voor de zekerheid om naar de VS te vertrekken. In 1967 wilde de Labourregering van Harold Wilson hem voordragen voor een koninklijk lintje. Maar besloot uiteindelijk dit toch niet te doen. Er werd lang gedacht dat de oorlogsjaren hier een rol in speelden, maar recent bleek dat niet het geval. Het was de Britse ambassadeur in Washington die hiertegen adviseerde, omdat een lintje voor Wodehouse ‘het Bertie Wooster-imago’ van de Britten in Amerika alleen maar zou bevestigen. En dat was net iets ‘waar onze ambassade vanaf probeert te komen’. Plum moest uiteindelijk wachten tot 1975 om geridderd te worden. Een maand later overleed hij.

Nog steeds controversieel

Over zijn leven in Duitsland bracht BBC4 in 2013 een gelauwerde tv-film uit ‘Wodehouse in Exile’. Iain Sproat schreef er in 1981 het boek Wodehouse at War over. Zijn talloze verhalen blijven ook in onze tijd immens populair. In Londen behoren de werken van Plum steevast tot het vaste aanbod van de grootse boekenwinkels. Hij geniet ook een immense populariteit in India waar men zijn oeuvre verslindt.

In september 2019 ontstond er in het VK weer enige beroering over het oorlogsverleden van Wodehouse. De onthulling van een herdenkingssteen voor de auteur in Westminster Abbey deed het debat weer oplaaien. Ondanks enig protest ging de onthulling toch door. Het MI5 rapport pleitte hem vrij en hij kreeg een lintje in 1975, zo klonken de argumenten. Plum was een invloedrijk komisch genie, zelfs belangrijk voor het imago van zijn land. Maar de jaren ’40 waren ontegensprekelijk zijn domste jaren.

Bertie Wooster

De zwarte jaren van een komische held