Elf dagen voor zijn dood, op 12 januari 1986, verraste de conceptkunstenaar Joseph Beuys de openbaarheid met zijn dankbetuiging aan het adres van de beeldhouwer Wilhelm Lehmbruck als zijn ‘leraar.’ Dat deed hij in de rede die hij hield naar aanleiding van de ontvangst van de Wilhelm-Lehmbruck-Preis in Duisburg.

‘Leraar’ was Lehmbruck (1881-1919) immers enkel in de geestelijke zin van het woord; de kunstenaar was twee jaar voor de geboorte van Beuys uit het leven gestapt.

Over de ‘band’ tussen Lehmbruck en Beuys loopt nog tot 1 november een schitterende tentoonstelling in de Bundeskunsthalle in Bonn. Ze toont op uitgekiende wijze aan hoezeer de kennismaking met het werk van Lehmbruck bij Beuys het inzicht deed rijpen dat je met een ‘Skulptur’ [sculptuur] ‘iets teweegbrengen, iets bewegen, mensen beroeren kan.’ (1)

Expressionisme

Van Lehmbruck, die samen met Ernst Barlach en Käthe Kollwitz tot de grootste beeldhouwers van het twintigste-eeuwse Duitsland behoort, stamt het citaat: ‘Skulptur ist das Wesen der Dinge, das Wesen der Natur, das was ewig menschlich ist.’

Het vatten van het wezen, van het innerlijke, van de geestelijke uitdrukking, kenmerkte het Duitse expressionisme waarvan Lehmbruck als een vertegenwoordiger geldt. Of zoals de dichter en cultuurcriticus Theodor Däubler over het werk Kniende [Knielende vrouw] van Lehmbruck schreef: ‘Seine Kniende ist das Vorwort zum Expressionismus in der Skulptur.’ (2)

Geest en ziel

Voor Beuys ging het er om hoe de energie en de kracht die in de kunst besloten liggen de maatschappij vorm kunnen geven in de richting van de vrijheid. ‘Plastik,’ een Duits woord voor sculptuur, is meer dan het ‘rein ruimtelijke’, zei Beuys in zijn dankrede (3).

De sculpturen van Lehmbruck zijn ‘helemaal niet visueel te vatten,’ maar met een ‘intuïtie,’ waarbij andere categorieën naar voren treden, zoals ‘das Hörende, das Sinnende, das Wollende’ [het Horende, het Nadenkende, het Willende].

De Kopf eines Denkers uit 1918 is zo’n werk. De gebeeldhouwde denker kijkt de toeschouwer niet aan, zijn blik richt zich niet naar de buitenwereld, maar naar het eigen hart en verbindt zo de krachten van de geest en de ziel.

Aan de kunst die het creatieve van de mens in daden omzet, gaat het denken vooraf. Daarom ook draagt de tentoonstelling in Bonn de naam ‘Beuys-Lehmbruck. Denken ist Plastik.’

Het intuïtieve dat Beuys in het werk van Lehmbruck beroerde, is de weergave van het leed en de ellende die de Eerste Wereldoorlog over de mensen had uitgestort. En ook Beuys was getekend door eigen oorlogservaringen.

Kenmerkend daarvoor was de ‘Tatarenlegende,’ het verhaal dat Krimtataren Beuys, die in maart 1944 met zijn gevechtsvliegtuig was neergestort, het leven hadden gered door hem met vet in te smeren en in vilt te wikkelen.

Ook al was dit verhaal verzonnen – een Duitse patrouille had de bewusteloze navigator Beuys gevonden en naar het lazaret gebracht – het is voor de kunsthistorica Bettina Paust ‘ein wunderschönes Narrativ’ omdat het aantoonde ‘hoe de materialen vet en vilt zich in zijn werk laten verklaren.’

Oproep

Beuys was sterk beïnvloed door de antroposofie van de Oostenrijkse filosoof en natuurwetenschapper Rudolf Steiner (1861-1925) met zijn ‘Dreigliederung des sozialen Organismus’ [driedeling van het sociale organisme], namelijk ‘gelijkheid voor staat en recht, broederlijkheid in de economie en vrijheid van de geest.’

Steiner was ook een schakel tussen Lehmbruck en Beuys. De ‘man met de vilten hoed‘ – zo het verschijningsbeeld van Beuys – had ontdekt dat Lehmbruck in februari 1919 zijn handtekening had geplaatst onder de oproep van Steiner ‘An das deutsche Volk und an die Kulturwelt’ die de oprichting van een organisatie voor die ‘maatschappelijke driedeling’ moest voorbereiden.

Volgens Steiner had de Duitse maatschappij zich teveel door het materieel-economische laten aansturen. Duitsland zou zich moeten herbezinnen op zijn ‘cultureel-geestelijke kern.’

Betere maatschappij

Die hoop had Lehmbruck ook in het werk Der Gestürzte uit 1915-’16 uitgedrukt: de figuur, de ‘neergevallen man,’ steunt op armen en benen, zwevend tussen nederlaag en wederopstanding.

Ook met zijn steun aan de oproep van Steiner wilde Lehmbruck zijn verlangen naar een betere maatschappij na het einde van de oorlog uitdrukken. In de ogen van Beuys was hij een man die de oorzaken van de (Eerste) Wereldoorlog in de ‘Ohnmacht des Geisteslebens’ [onmacht van het geestelijke leven] had gezien.

Dat Lehmbruck zich een maand voor zijn zelfmoord (op 25 maart 1919) achter de oproep van Steiner schaarde om het ‘sociale organisme’ (de maatschappij) op een nieuw fundament te grondvesten, was voor Beuys een teken: ‘er muß diesen Willen, diese Flamme, die er weiterreichen wollte, im letzten Augenblick seines Lebens (…) gehabt haben’ [hij moet deze wil, deze vlam die hij doorgeven wilde, in de laatste ogenblikken van zijn leven gehad hebben]. (4)

‘Schütze die Flamme’ [Beschut de vlam], luidde dan ook de boodschap die Beuys op het einde van zijn dankrede aan het publiek, en in overdrachtelijke zin ook aan de hele maatschappij richtte.

De tentoonstelling Beuys-Lehmbruck. Denken ist Plastik loopt nog tot 1 november 2021 in de Bundeskunsthalle in de Duitse stad Bonn.

(1) Beuys – Lehmbruck / Herausgeberinnen Stiftung Wilhelm Lehmbruck Museum vertreten durch Söke Dinkla, Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland vertreten durch Eva Kraus, Berlin 2021: Hatje Cantz Verlag, 239 p.

(2) Theodor Däubler, Expressionismus, in: Der neue Standpunkt, Dresden 1916, p. 187 e.v.

(3) Beuys-Lehmbruck, o.c., p. 13.

(4) Ibid.

Bettina Paust

‘Beschut de vlam!’