Door zijn laatste column in Humo riskeert Herman Brusselmans gerechtelijke vervolging. Klachten kwamen er van de European Jewish Association, Unia en de Belgische liga tegen racisme en antisemitisme.

Omdat context belangrijk is geef ik hieronder een wat langer citaat uit de column:

‘Het Midden-Oosten zal exploderen, met malafide gevolgen voor de rest van de aardbol. En dat allemaal door een klein, dik, kaal Joodje dat de onheilspellende naam Bibi Netanyahu draagt, en dat er om welke reden ook voor wil zorgen dat de hele Arabische wereld wordt weggeveegd. Voor iedere Hamas- of Hezbollahstrijder die door dat Israëlische kutleger wordt omgelegd, worden er honderden onschuldige burgers gedood, en we kunnen niet anders dan blijven herhalen dat daar vele kinderen tussen zitten, en dat we ons hier, in het zogenaamd veilige Westen, niet kunnen voorstellen dat hetzelfde lot onze kinderen beschoren zou zijn.

Ik zie een beeld van een huilend en schreeuwend Palestijns jongetje dat helemaal buiten zinnen om z’n onder het puin liggende moeder roept, en ik beeld me in dat dat jongetje m’n eigen zoontje Roman is, en de moeder m’n eigen vriendin Lena, en ik word zo woedend dat ik iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel wil rammen.

Je moet er natuurlijk altijd bij denken: niet iedere Jood is een moorddadige rotzak, en om die gedachte vorm te geven maak ik me een voorstelling van een bejaarde Joodse man die door m’n eigen straat schuifelt (…) en ik heb medelijden met hem en krijg bijna tranen in de ogen, maar even later wens ik hem naar de hel.’

Einde citaat.

Vrije meningsuiting

Bart Eeckhout, hoofdcommentator van De Morgen vond dat zo’n uitspraken onder de vrije meningsuiting vallen, en dat vind ik ook, maar ook dat ze ‘hard, weinig fijnzinnig en ongepast’ zijn. Eeckhout gelooft dat Brusselmans niet echt een ‘oproep’ doet om Joden te doden. Hij heeft gelijk. Een moordfantasie wijst niet noodzakelijk op een echt plan om een Jood een mes door de keel te rammen. En wellicht zijn mensen die wél met zo’n plan rondlopen niet de typische lezers van Brusselmans, lui die door zijn tirade zouden kunnen besluiten om eindelijk de daad bij het woord te voegen. Maar er valt over Brusselmans’ column wel meer te zeggen dan dat die spitsvondigheid en fijnzinnigheid mist.

Hij bevat om te beginnen al fake news. De verhouding één Hamas-strijder tegenover voor honderden onschuldige burgers gedood, is absurd. Dan zouden van de 40.000 Gazanen die omkwamen slechts 100 of 200 Hamas-strijders zijn. Ik geloof het Israëlisch leger niet op zijn woord, maar dát getal kan niet juist zijn.

‘Is het een geval van antisemitisme?’ vraagt Eeckhout zich af, maar hij is zo voorzichtig om de vraag niet te beantwoorden. Ik wil dat voor hem doen, en antwoord bevestigend. Het is een voorbeeld van wat ik ‘emotioneel antisemitisme’ zou willen noemen. Dat heeft weinig te maken met het Hitleriaanse antisemitisme. Je kunt het eerder vergelijken met het emotionele anti-Amerikanisme dat tijdens de Vietnam-oorlog ontstaan is: een gevoeld geworteld in een – vaak oppervlakkige – politieke analyse, dan wel in een – al dan niet eenzijdige – vereenzelviging met slachtoffers in een conflict. En misschien wordt dat dan verder gevoed door enkele oude veralgemeningen dat Joden niet te vertrouwen zijn, het hoog in in hoofd hebben, en enkel aan zichzelf denken.

Wraakfantasie

Brusselmans had kunnen schrijven dat Netanyahu een ‘klein, dik, kaal ventje’ was, maar hij maakt er provocerend ‘joodje’ van. Hij spreekt over ‘iedere Jood die ik tegenkom.’ Dan kan hij het alleen hebben over Belgische Joden, want veel Israëlische staatsburgers lopen er hier niet rond. En van die Joden die Brusselmans hier tegenkomt kan hij niet eens weten of ze Netanyahu steunen of niet. Nee, zijn veralgemende uitspraken over Joden zijn voor mij antisemitische uitspraken, die niettemin – daar ben ik het met Eeckhout eens – niet strafbaar zouden mogen zijn.

Bij Eeckhout, en ook bij anderen, lees je dat Brusselmans niet echt meent wat hij schrijft. Dat weet ik nog zo zeker niet. Een moordfantasie kan juist heel gemeend zijn, zonder evenwel een plan in te houden om ze ook ten uitvoer te brengen. Brusselmans schrijft heel overtuigend hoe hij in een Palestijns slachtoffertje zijn eigen zoontje Roman ziet. Ikzelf probeer zo’n empathische reactie te vermijden, of het nu om Palestijnse, joodse of Parijse slachtoffers gaat. Ik ben bang dat ik dan voortdurend doodongelukkig zou zijn. Maar wie het wel doet, riskeert niet alleen ongelukkig te worden, maar ook als compensatie wraakfantasieën te ontwikkelen. Ik zie niet in wat daar ‘overdreven’, ‘provocerend’ of ‘satirisch’ aan zou zijn. Zo zit empathie in elkaar.

Verdediging

Humo heeft ondertussen de column van de website gehaald, maar niet nadat de hoofdredacteur de publicatie verdedigd had.

Ik citeer:

‘Bij satirische schrijvers zoals Herman Brusselmans moet het geschrevene vooral nooit honderd procent letterlijk genomen worden. Daarom is op de redactie niet ingegrepen in de tekst van onze columnist (…) Herman Brusselmans is een gevierd en gerespecteerd schrijver die in zijn vele boeken en teksten graag scheldt en schampert, gretig gebruikmakend van hyperbolen en schuttingtaal. Nog meer dan voor andere columns geldt dus voor de zijne dat ze met literaire en niet met journalistieke maatstaven beoordeeld moeten worden.’

Einde citaat.

Ik weet niet of de omschrijving van Brusselmans als ‘gevierd en gerespecteerd auteur’ als argument bedoeld is. Mocht het zo zijn, dan is het een zwak argument. Het is niet omdat je een auteur respecteert om zijn talent, dat je meteen ook zijn gedrag en zijn opvattingen respecteert.

Beter is het argument dat je een literaire tekst met literaire maatstaven moet beoordelen, en niet met journalistieke (of morele). Maar het is ook niet verboden om die laatste erbij te betrekken. Voor literatuur komt daar nog iets bij. Men gaat ervan uit dat je de ‘verteller’ in een tekst niet zomaar mag gelijkstellen met de auteur van vlees en bloed die de tekst geschreven of getypt heeft. Dat is waar. Maar er is geen reden om aan te nemen dat een ‘verteller’ nooit en in geen enkel opzicht samenvalt met de auteur. Dat doet hij vaak wel.

Ogenschijnlijk het sterkste argument van Humo is dat van de satirische aard van de tekst. Maar ook dat is niet te nemen of te laten. Satire is een heel breed begrip. Strikt genomen is satire een spottende kritiek op iets of iemand. Als leerlingen van mij op een mondeling examen een tekst als ‘satirisch’ omschreven, vroeg ik altijd waarmee er precies werd gespot. Voor de column van Brusselmans zou ik dat niet zo precies kunnen aanduiden.

Hoe satirisch?

Het is bekend dat satire overdrijvingen gebruikt. Ook Humo verwijst naar de ‘hyperbolen’ van Brusselmans. Prima, maar hoe moeten we dat begrijpen? Brusselmans schrijft dat hij zo woedend wordt dat hij ‘iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel wil rammen.’ Waar zit hier de overdrijving? Bedoelt hij dat hij die jood niet een puntig mes door de keel wil rammen, maar alleen met zijn vuist op zijn gezicht wil slaan? Of dat hij bij het zien van een jood overvallen wordt door woede en walg? En is dat om een of andere reden minder antisemitisch?

Satire kan ‘nooit honderd procent letterlijk worden genomen,’ zegt de hoofdredactie van Humo. Dat is waar. Maar sommige satirische teksten moet je 90 procent letterlijk nemen, en andere 10 procent. Satire kan ironisch en schertsend zijn. Maar satire kan ook sarcastisch zijn, en sarcasme is meestal heel ernstig gemeend, al moet je de betekenis van de zin soms omdraaien. Als Boudewijn de Groot zong ‘Meneer de president, slaap zacht’, dan neem ik aan dat hij zijn kritiek op de Amerikaanse president heel ernstig meende, en hem minstens voor de rest van zijn leven slapeloze nachten toewenste. Bij Brusselmans geloof ik niet dat je de betekenis van de zin moet omdraaien, en dat hij eigenlijk iedere jood die hij tegenkomt wil omhelzen.

Ik las ergens een vergelijking tussen satire en cafépraat. Daar verliest men zich ook niet in nuances. Elke Duitser is een nazi, elke pastoor een kinderverkrachter en elke jood een Palestijnenmoordenaar. Men doet meestal niet moeilijk over zulke veralgemeningen, behalve over die laatste – vanwege de Holocaust. En over alle veralgemeningen die onder de bescherming staan van het politiek-correcte denken.

Eenzijdige informatie

En nu lijkt het of antisemitische uitspraken stilaan niet meer onder die bescherming vallen. Dat komt omdat het grote aantal burgerslachtoffers dat het Israëlische leger in Gaza maakt, het emotionele antisemitisme aanwakkert is. Al valt de ene mens sneller in die val dan een andere. Een teveel aan empathie, sentimentalisme, eenzijdige informatie, anti-Westers victimisme en vroeger aanwezige vooroordelen kunnen helpen. Wie vroeger antisemitische gevoelens had, zweeg daarover. Nu, met Gaza, is antisemitisme ‘begrijpelijk’ geworden.

Maar begrijpen betekent niet goedkeuren. Ik begrijp Poetin, tot op zekere hoogte. Ik begrijp Hamas, tot op zekere hoogte. En op dezelfde manier begrijp ik antisemitisme en moslimhaat. Maar ik zou er niet te veel aan toegeven. Een hoofdredacteur van Humo zou, geloof ik, geen stuk plaatsen waarin, na een aanslag, een satiricus schrijft dat hij iedere moslim een punt mes in de keel wil rammen. Hij zou gelijk hebben, moreel en commercieel. Lezers zouden kunnen afhaken. Maar dat hij Brusselmans wel laat schrijven over het mes in de keel van iedere jood, zonder vrees om lezers te verliezen, het zegt iets over de herwonnen respectabiliteit van het antisemitisme – ik zou haast schrijven ‘het antisemitisme in maatpak’, maar dan denk ik aan de vestimentaire cultuur van de Palestina-manifestanten en van Brusselmans, en trek de uitdrukking weer in.

Rik Torfs kan het soms mooi zeggen. ‘Wie vindt dat Herman Brusselmans niet gestraft moet worden en Jeff Hoeyberghs wel,’ schrijft hij, ‘is even fout als wie het tegendeel zegt. Vrijheid van meningsuiting hoort er voor iedereen te zijn.’ Dus inderdaad, geen wetten, geen Unia, geen rechtbanken en geen straffen in deze zaak. En vrijheid voor antisemitische satire. Als hoofdredacteur van Humo zou ik daar echter aan toevoegen: maar niet in mijn blad.

Bibi Netanyahu

De comeback van Bibi Netanyahu

Het puntig mes van Brusselmans