Op de Nederlandse televisie was vanaf 1980 periodiek De Achterkant van het Gelijk te zien, een programma van de VARA, de socialistische omroepvereniging. Daarin legde presentator Marcel van Dam bestuurders ethische dilemma’s voor. Van Dam was in de jaren 70 en 80 Kamerlid en bewindspersoon voor de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid (PvdA). In 1985 verliet hij de politiek om VARA-voorzitter te worden.

Afgelopen dinsdag begon, na bijna twee decennia, een nieuwe reeks van zes delen, gepresenteerd door Alexander Pechtold. Geen voor de hand liggende keuze. In 2005-2006 was hij minister. De politiek in Den Haag vond hij ‘vuil en vunzig’. Vervolgens was hij twaalf jaar partijleider en fractievoorzitter in de Tweede Kamer, niet opnieuw bewindspersoon. Pas nadat hij najaar 2018 de politiek verliet, werd hij weer bestuurder. Sinds november 2019 is hij directeur van het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR). Het CBR was in opspraak geraakt door ICT-problemen. Hij had misschien beter eerst die organisatie weer naar behoren laten functioneren, voor hij neventaken erbij nam.

Wat bijzonder pijnlijk moet zijn: Pechtold zit bij het links-liberale D66. Als zelfs de VARA geen PvdA-politici meer wil…

Misplaatst leedvermaak

Bij de Tweede Kamerverkiezingen van vorige week bleef de PvdA steken op negen zetels. Hetzelfde aantal als bij het historische dieptepunt in 2017. In andere Europese landen doen de socialistische partijen het doorgaans ook slecht. Menig rechtse kiezer en politicus ziet dat met genoegen aan.

Dit leedvermaak is kortzichtig. Er is pas sprake van democratie, als gekozen kan worden tussen minimaal twee verschillende maatschappijbeelden. Het afgelopen decennium hanteren politici en media steeds vaker het frame van ‘democraten tegen populisten’. Een gevolg hiervan is dat in een tweestrijd tussen een ‘fatsoenlijke’ en een ‘omstreden’ partij, ‘weldenkende’ mensen zich verplicht voelen om op de grootste ‘fatsoenlijke’ partij te stemmen. Als stuwdam tegen het ‘oprukkende’ populisme. Stemmen met het hoofd, niet met het hart. Kunnen rechtse democraten werkelijk spreken van een verkiezingsoverwinning?

Gewetensvraag aan rechtse stemmers. Wie van u weigert, in geval van ziekte, werkloosheid of pensioen, uit principiële gronden de daarvoor bestemde overheidsuitkering? Ook rechtse kiezers zijn blij met de verzorgingsstaat. Gediscussieerd wordt over de omvang, niet over afschaffing. De verzorgingsstaat is niet exclusief ingevoerd door socialistische partijen. Wat de overwegingen van andere partijen ook waren, zonder socialisme was er waarschijnlijk geen sociale zekerheid gekomen.

Vier fasen van het socialisme

Vanaf het einde van de negentiende eeuw gingen georganiseerde socialistische partijen deelnemen aan parlementaire verkiezingen. Vanaf dat moment kunnen vier fasen worden onderscheiden. Dit model lijkt op veel Europese landen (voormalige Oostbloklanden buiten beschouwing gelaten) van toepassing. In dit artikel wordt het gebruikt voor Nederland.

Partij van de Arbeid

Socialistische verkiezingsposter uit 1918

Tijdens de eerste fase kozen de socialisten ervoor om via verkiezingen invloed te winnen in het parlement. Met geweld de macht grijpen werd afgewezen. Wie dat laatste wilde, moest zich bij andere partijen aansluiten. Wel werd vastgehouden aan een aantal uitgangspunten van Marx, zoals de klassenstrijd en de opvatting dat religie opium voor het volk was. In Nederland was de voorman toen Pieter Jelles Troelstra (1860-1930).

De tweede fase ontstond na een heroriëntering in de jaren 30. Geconstateerd werd dat arbeiders hun levensomstandigheden wilden verbeteren, maar niet altijd bereid waren tot revolutie of het afzweren van geloof. De klassenstrijd werd vervangen door het verbeteren van de materiële en de immateriële omstandigheden van alle burgers. Nu privébezit en religie niet langer taboe waren, werd het socialisme ook aantrekkelijk voor het progressieve deel van de middenklasse. In deze fase werd, in coalitieverband, de sociale zekerheid ingevoerd. In Nederland hebben we het dan over de PvdA van premier Willem Drees (1886-1988).

De derde fase begon met de culturele omwenteling van de jaren 60. Voor de socialisten was deze makkelijker te omhelzen dan voor behoudende partijen. Sociaaldemocraten gingen zich inzetten voor het milieu, ontwikkelingssamenwerking, wereldvrede en discriminatiebestrijding, spreiding van kennis, macht en inkomen onder aanvoering van Joop den Uyl (1919-1987).

De vierde fase, waarin veel sociaaldemocratische partijen nog steeds zitten, begon eind jaren 80. In de tweede fase werd het kapitalisme getemperd met sociale zekerheid. In de derde fase werd het wederom de bron van alle kwaad. Nu veranderde het in een gegeven. Hoe beter het ging met het bedrijfsleven, des te beter het ging met de werkgelegenheid. Als men daarvoor de overheid moest inperken en de sociale zekerheid versoberen, dan was het maar zo: de ‘Derde Weg’ was geboren. Met Wim Kok (1938-2018) van 1994-2002 als premier van twee paarse kabinetten.

Bloeiperiode

Indien geschiedenis als inspiratiebron kan dienen, blijft socialisten een praktische vraag. Als de ene fase uit het verleden deels haaks op een andere staat, welke periode moet dan bekeken worden? Wie zich herkent in de derde fase, heeft moeite met de vierde en omgekeerd. Wie zich herkent in de derde fase, vindt waarschijnlijk ook de eerste fase de moeite waard. Liefhebbers van de vierde fase hebben daar meer moeite mee.

Sociologisch bekeken valt een verschil op. Tot halverwege de 20ste eeuw, dus tot en met de tweede fase, was het socialisme er ook voor arbeiders. De vierde fase was goed voor bedienden en intellectuelen. Maar wat schoten arbeiders op met afschaffing van ontslagbescherming en verhoging van de pensioenleeftijd?

Binnen de Nederlandse PvdA wordt het momenteel vanzelfsprekend om de Derde Weg, dus de vierde fase, te bekritiseren. Vanaf eind jaren 60 werden progressieve studenten van de ‘protestgeneratie’ lid van de PvdA. Met procedurele vragen rekten zij de afdelingsvergaderingen in tijdsduur. Arbeiders moesten de volgende dag vroeg op. Toen die naar huis waren, konden de studenten hun eigen moties aangenomen krijgen. Zo kreeg Nieuw Links onevenredig veel invloed. Kan het zijn dat arbeiders en bedienden, hoger en lager opgeleiden (pardon: ’theoretisch’ en ‘praktisch’ geschoolden) toen al uit elkaar groeiden?

Zo bezien was er maar één periode waarin zowel handwerkers als kantoorwerkers, zowel de eigen achterban als mensen van andere partijen, positief dachten over socialisme: de tweede fase. Nederlanders denken daarbij aan Drees, Duitsers aan Willy Brandt en wellicht Helmut Schmidt (inderdaad, in Duitsland vond de tweede fase plaats in de jaren 60 en 70).

In de steek gelaten arbeiders

Hoe komt een auteur tot dit stukje? Via een omweg: een fragment, afgelopen zaterdag op de BBC, van een documentaire over het muziekprogramma Top of the Pops. In 1985 trad Billy Bragg op. Normaal werd geplaybackt, hij zong live. Met een nummer dat zowel steunbetuiging was aan de stakende mijnwerkers als protestlied tegen de nucleaire bewapening: Between the Wars.

Het lied slaagde waar opiniemakers en politici doorgaans falen: mij laten meevoelen met het socialisme. Het gaat over waarom arbeiders hun vertrouwen stelden in het socialisme. Tragisch: de zanger kon niet voorzien niet dat Labour geleid ging worden door Tony Blair (vierde fase) en Jeremy Corbyn (dwangmatige terugkeer naar de derde fase).

I was a miner. I was a docker. I was a railway man. Met ogen dicht bij het horen van die beginregels komen bij mij geen gezichten tevoorschijn van PvdA-politici. Die van Conner, Frank, Hannelore en Melissa evenmin.

Billy Bragg

Partij van de Afstand van de arbeiders