Het echte leven van een schrijver krijgen we in biografieën maar zelden te zien. Voor het overgrote deel speelt dat leven zich immers buiten de camera van de biograaf af. In de werkkamer, meestal, waar de schrijver zich in zijn of haar uppie voor het half voltooide blad bevindt. Of in het aanschijn van de zielenspiegel die het scherm van de laptop is geworden.

Het is voor veel schrijvers een leven van saaie gewoontes, dat elke dag op dezelfde plek vorm krijgt, op hetzelfde moment in veel gevallen zelfs, ver weg van iedereen. Daar voltrekt zich het leven waarin de schrijver schrijft. Zich elke dag opnieuw het hoofd brekend over welk woord wel en welk woord niet. Zich onophoudelijk de vraag stellend of het wel goed genoeg is. En of het de volgende keer niet beter moet.

Geen groeten uit Stockholm

In het geval van Philip Roth leverde het schrijversleven 31 boeken op die tot het allerbeste worden gerekend van wat de Amerikaanse literatuur van na de Tweede Wereldoorlog te bieden heeft. De boeken verschenen in de loop van een halve eeuw, tussen 1959 en 2010. Vandaag lijken ze het product van een voorgoed afgesloten tijd.

Vooral in de laatste jaren van zijn schrijverschap werd Roth degene die telkens weer naast de Nobelprijs literatuur greep. Hij maakte er met zijn vrienden weliswaar grapjes over, maar het zal telkens opnieuw gestoken hebben wanneer in oktober het nieuws uit Stockholm kwam dat weer iemand anders was uitverkoren – in 2016 zelfs een zanger, godbetert.

Lisa Halliday

Toen Roth in 2018 overleed, werd hij definitief degene die naast de hoogste literaire onderscheiding had gegrepen. In 2012 liet hij weten dat hij al even gestopt was met schrijven. Nemesis, de roman die twee jaar voordien was verschenen, was meteen zijn laatste.

In het jaar van zijn dood dook Roth nog op als personage in de mooie debuutroman van Lisa Halliday, Asymmetry. Ezra Blazer heet hij daar: een oudere schrijver die een wat onevenwichtige verhouding heeft met een jonge vrouw die haar eerste stappen in de wereld van de letteren zet. Halliday wond er in de media geen doekjes om: zij had inderdaad een affaire gehad met Roth, de Blazer uit het echte leven.

Mensenraket

Het is pas na de lectuur van twee nieuwe biografieën van Roth dat ik ben gaan inzien hoe goed de naam van Blazer is gekozen. Roth was een menselijke drietrapsraket, een kolom van verschroeiend vuur die gepaard ging met het indrukwekkende gedrag van iemand van wie men in het Engelse taal zegt dat hij ‘blazes away’. Hij blaast je weg, letterlijk.

Roths passie is een bron van warmte geweest voor velen in zijn leven, maar heel wat onder hen hebben er zich ook danig aan verbrand. In het leven van de schrijver worden nogal wat vriendschappen die voor het leven lijken opgezegd. De typering die Ovidius voor Narcissus over heeft, lijkt ook op Roth van toepassing: ‘door eigen vlam ontvlamd’.

Geautoriseerd en niet

De twee levensverhalen van Roth klokken samen af op iets minder dan 1.500 pagina’s. Ik heb er mijn paasvakantie mee doorgebracht, een boek per week. Ze vielen me allebei nogal tegen, zeg ik maar meteen. Beide boeken doen wat je van een biografie mag verwachten, daar niet van. Ze schetsen de ontwikkeling van het werk van de schrijver tegen de achtergrond van diens leven. Maar jammer genoeg doen ze niet veel meer dan dat. Ze geven te weinig bijkomend inzicht in het werk. Belangrijker misschien: ze laten het levend hart niet voelen dat in het werk klopt.

De minst omvangrijke van de twee boeken, Philip Roth. A Counterlife, verschenen bij Oxford Univerity Press en geschreven door Ira Nadel, die eerder ook een biografie van Leonard Cohen schreef, is de ‘niet-geautoriseerde’ biografie. Het andere levensverhaal Philip Roth. The Biography, verschenen bij W.W. Norton en intussen ook naar het Nederlands vertaald (De Bezige Bij), is van de hand van de door Roth zelf aangestelde biograaf, Blake Bailey, die eerder ook al verantwoordelijk was voor het levensverhaal van John Cheever.

De pen van de wraak

Dat betekent dat Bailey in tegenstelling tot Nadel toegang kreeg tot Roth persoonlijke archiefmateriaal en met de schrijver ook een hele reeks gesprekken kon voeren, al sinds de zomer van 2012. Aanvankelijk had Roth een andere biograaf aangesteld, een zekere Ross Miller. Maar toen die om allerlei redenen niet aan de verwachtingen voldeed, ontsloeg Roth hem. Miller kon niet schrijven, vond Roth na verloop van tijd. Hij stelde de verkeerde vragen.

Miller was al in 1996 begonnen aan zijn biografie van Roth. Het was het jaar waarin Roths tweede echtgenote, de actrice Claire Bloom, de vernietigende memoires publiceerde waarin ze en boekje open deed over het wrede huwelijksleven dat ze met de schrijver deelde. Roth wou zijn kant van het verhaal kwijt en Miller – zijn beste vriend op dat moment – moest de pen van de wraak vasthouden. Maar ook dat liep dus fout.

Minnaressen en uitgevers

De biografie van Bailey is omvangrijker dan die van Nadel, zei ik al, en hij had ook toegang tot persoonlijke bronnen die Nadel ontbeerde. Dat betekent echter niet dat zijn boek een wezenlijk ander verhaal vertelt. Beide biografieën gaan dieper in op Roths twee hopeloos mislukte huwelijken en vertellen en passant het verhaal van een hele reeks affaires, korte en langer, die zich afspelen voor, tijdens en na die huwelijken. Naarmate Roth ouder werd, leken de vrouwen jonger te worden. Met sommigen bleef hij bevriend, tot aan het eind van zijn dagen.

Een andere rode draad in beide boeken zijn discussies met uitgevers: Roth veranderde nogal eens van uitgever. Zelden was hij tevreden over hoe hij door hen behandeld werd. Hij klaagde steevast over de voorschotten die hij kreeg, over de inspanningen die ze deden om reclame te maken, over foto’s op kaften. Hij had een duidelijk idee van wat hij waard was en vond dat zijn uitgever dat idee moest delen.

Roths vrouwen

Over het aantal boeken dat hij schreef, zijn Roths twee biografen het eens, over het aantal minnaressen lijken de meningen dan weer uiteen te lopen. Nadel noemt er verschillende die bij Bailey niet terugkomen (vooral in de latere levensjaren van de auteur), en omgekeerd heeft Bailey een vroege geliefde van Roth (de allereerste?) ontdekt die aan Nadels aandacht lijkt te zijn ontsnapt.

Jammer genoeg slaagt geen van beide biografen er echt in de diepere betekenis te duiden die sommige van Roths geliefden op hem hadden. De stoet aan vrouwen die de revue passeert – sommigen spraken opvallend genoeg wel met Nadel, maar niet met de ‘officiële’ biograaf Bailey – lijken op die manier vooral enkel materiaal voor Roths boeken te hebben opgeleverd, geen blijvende levenservaringen. We komen te weten wie model heeft gestaan voor wie in welke roman, maar of we die romans daardoor beter gaan begrijpen, durf ik te betwijfelen.

Redder in nood

Voor Ira Nadel lijkt er geen twijfel mogelijk: de vrouwen in Roths leven zijn inwisselbare pionnen in een vast patroon. Al vrij snel in zijn boek geeft Nadel zijn onvermijdelijke diagnose mee: Roth leidt in zijn ogen aan een redderscomplex.

Telkens opnieuw laat hij zich in met vrouwen die gered moeten worden, maar zodra zij aan die fantasie toegeven, voelt Roth zich verstikt en ervaart hij hun aanhankelijkheid als een bedreiging van zijn drang naar vrijheid. Zo gebeurde in Roths beide huwelijken, maar volgens Nadel ook in tal van de langere relaties die de auteur tussendoor onderhield.

Zonder commentaar

Bailey is logischerwijs minder expliciet vernietigend voor het subject van zijn boek. Hij beschrijft in wezen dezelfde situaties en reeksen van gebeurtenissen als Nadel, maar onthoudt zich veel duidelijker van commentaar. Op zich is dat een lovenswaardige houding voor een biograaf, maar het is in dit geval wel de houding van degene die door Roth zelf werd gevraagd ‘zijn versie’ van het schrijversleven weer te geven.

De indruk dat de neutrale insteek van de biograaf toch een impliciete goedkeuring inhoudt van wat in de ogen van anderen apert vrouwonvriendelijk of zelfs misogyn gedrag is, volgt dan al snel. Dat is intussen des te meer het geval nu Bailey zelf beschuldigd werd van grensoverschrijdend gedrag door een aantal jonge vrouwen. Uitgever Norton heeft intussen de verdere publiciteit voor Baileys biografie stopgezet. Het scenario kon zo uit een roman van Roth komen: de biograaf wordt aan de schandpaal genageld voor dingen waar de gebiografeerde in een vorig bestaan meer dan eens weg mee raakte.

Weg uit de slaapkamer

Ook zonder alle heisa rond de persoon van de biograaf roept de biografie van Bailey de vraag op wat dit boek ons nu vertelt over het werk van Roth. Ik zit in dubio. Ik heb het werk van Roth altijd zielsgraag gelezen, maar Baileys boek helpt me niet verder wanneer ik wil uitleggen waarom. Dat leesplezier heeft te maken met Roths taalvernuft, met zijn vermogen om personages in hun typerende manier van spreken te vatten, maar vooral ook met de manier waarop hij zijn mannelijke vertellers tot keiharde zelfanalyses brengt.

Het lijken allemaal kwesties die in deze biografie van te weinig belang worden geacht. We zitten zowel bij Bailey als bij Nadel teveel in de slaapkamer van de schrijver en te weinig in de schrijfkamer. Of de echte Philip Roth daar wel te vinden is, zal nog moeten blijken, in andere en betere tijden.

Blake Bailey

Waar blijft de echte Philip Roth?