Iedereen heeft ze wel eens: momenten waarop men geen licht aan het einde van de tunnel meer ziet en gedachten aan zelfdoding door het hoofd spoken. Soms zoek je dan hulp, een luisterend oor, maar even goed wil je helemaal niemand zien of horen. Humor en zelfrelativering helpen: het is en blijft de beste overlevingsstrategie. De valkuil van het zelfbeklag vermijden dus, en beseffen dat een hoop mensen het veel slechter hebben. Waarbij de vraag rijst: is suïcidaal gedrag een neveneffect van de welvaartsstaat die ons slap en weerloos maakt? Waarom komt zelfmoord veel meer voor in een rijk westers land als België (we staan internationaal aan de top) dan in pakweg de Sahel?

Dat brengt me bij een bericht uit De Morgen over de Gentse dj Jef Eagl die een noodkreet slaakt: hij kent zomaar eventjes 31 vakgenoten uit de eventssector die al uit het leven stapten. En nog een pak maakt zich op om dat voorbeeld te volgen, allemaal wegens corona. Ze zijn niet ziek, ze liggen niet op een covidafdeling, ze zijn het gewoon beu en willen terug plaatjes draaien. Jef postte de alarmerende tijding op Instagram en mocht aansluitend op Studio Brussel verder lucht geven aan zijn leed.

Het virus hakt inderdaad zwaar in op onze economie én het sociale leven, we brengen allemaal offers. Mensen verliezen hun job, gezinnen staan onder spanning, jongeren lopen leerachterstand op, de zorgsector ziet een tsunami op zich afkomen. Niettemin: het Centrum ter Preventie van Zelfdoding constateert globaal geen significantie verhoging inzake zelfdoding. Behalve dus bij dj’s en aanverwanten, de amusementsindustrie waarvan je toch denkt dat dit mensen zijn die met een positieve ingesteldheid door het leven gaan. Niets daarvan, de wanhoop slaat er toe en het lijkt besmettelijk. Een mini-epidemie binnen de grote pandemie, zo lijkt. Waarbij ik me dan onwillekeurig afvraag of zo’n technisch werkloze plaatjesdraaier psychologische bijstand nodig heeft, dan wel een paar schoppen onder zijn kont. Ongepast, respectloos? OK, we maken een kleine omweg.

Johann David Schubert (1822)

Werther schiet zichzelf dood

Miserie, miserie

In 1774 werd Duitsland getroffen door een golf van zelfmoorden, in hoofdzaak bij de jongere generatie tussen de 20 en de 40, en vooral mannen. Geen pandemie, oorlog of hongersnood was de oorzaak, wel een boek: Die Leiden des jungen Werthers, de eerste roman van Johann Wolfgang von Goethe, en meteen een voltreffer. De titelfiguur pleegt er op het einde zelfmoord wegens een onmogelijke liefde. Dat werkte zo aanstekelijk dat een hoop lezers het voorbeeld volgde, in dezelfde kledij als Werther (blauwe vest, gele gilet), bij voorkeur ook met het pistool, het boek van Goethe in de hand, liefst opengeslagen op de fatale bladzijde.

De geboorte van de suïcidale hype was een feit. Het is ook uit die tijd dat de afscheidsbrief dateert, het geschreven adieu aan de wereld en het waarom van het heengaan, nieuws dat via de pers werd verspreid wat dan weer andere mensen op ideeën bracht. De virale boodschap dus, toen al, met de media als superverspreiders. De zelfmoordpsychose noopte de overheden er zelfs toe om het boek in kwestie te verbieden. Goethe zelf, influencer avant-la-lettre, beklaagde zich deze roman ooit geschreven te hebben: geen enkele schrijver wil zijn publiek dood.

Er is sindsdien een hele bibliotheek vol geschreven over het Wertherfenomeen, waarbij de 18de-eeuwse zelfmoord door sommigen in verband wordt gebracht met het ontwakende emancipatorische burgerdom: jezelf voor de kop schieten uit verlichtingsdrang, jawel. De waarheid is prozaïscher: het ging om mensen die zich verveelden, teveel romans lazen en aansluitend vatbaar werden voor dramatiek die hun inhoudsloos bestaan een waardige epiloog gaf.

Waren al die imitators ongelukkig? Ja en neen. Ongeluk heeft namelijk veel te maken met zelfbeklag, het reproduceert zichzelf en kan ook een groepseffect veroorzaken. Denken dat men ongelukkig is, volstaat dikwijls om het ook te zijn. En zelfmoordverhalen werken aanstekelijk, weet men bij hulplijn 1813: na elk krantenbericht over zelfdoding volgen er copycats. De suïcidale epidemie voltrok zich in het geval Werther niet eens bij de armsten, die lazen geen romans, maar bij de gegoede burgerij, mensen die materieel niets te kort hadden.

Nogmaals: de afwezigheid van enige humor in Goethes werk was een belangrijke trigger voor de lezer om de eigen miserie te verabsoluteren. Bij Socrates kon er nog een grap af toen hij de gifbeker dronk (‘Shit, ik ben de god Asklepius nog een haan schuldig!’), zijn daad kreeg dan ook veel minder navolging. Het suïcidevirus woekert vandaag vooral in kringen waar je het niet zou verwachten: artiesten, entertainers, mensen die sterk met zichzelf bezig zijn, hun eigen emoties, en veel minder met wat in de wereld omgaat. Het grote leegtegevoel na Tomorrowland.

Twee werelden

En dan is er het geval van de man die niks kon, en zelfs zijn eigen zelfmoord verprutste. Een tragikomische plot die vermoedelijk ook wel voorkomt onder de vrienden van dj Jef Eagl. Zij zien bij het ontwaken na een overdosis een vriendelijke dame aan hun bed die hun kussen goed schikt, en denken even in de hemel terecht gekomen te zijn. Helaas: het is een overwerkte verpleegster die aan zo’n 2000 euro netto per maand haar eigen gezondheid riskeert.

Dat is een andere wereld. Mensen uit de zorg klagen weinig, misschien te weinig. Af en toe is er een opstoot van witte woede, maar doorgaans overheerst het plichtsbesef en het idee ‘iemand moet het doen’. Zo’n mensen kom je overal tegen — van buschauffeurs over kassières tot sekswerksters — maar net wat minder in de suïcidale sector waar de emocultuur wordt opgeklopt tot narcistische hoogtes.

Blijkbaar botst hier de ‘romantische’ pseudo-realiteit met de echte, het ik-sentiment met concrete empathie. Terwijl mensen afzien en doodgaan, terwijl de zorgverleners quasi verzuipen, maken de hedendaagse Wertherianen hun eigen passieverhaal en schreeuwen hun zelfmedelijden uit in de media. Dat is nog wat anders dan de antihelden in Bocaccio’s Decamerone: die verstopten zich nog voor de Zwarte Dood in een villa om moppen te tappen, in Gent roepen ze uit het venster dat ze hun leven beu zijn.

Veerkracht

Het weze duidelijk: dj Jef en gezellen moeten dringend in quarantaine. Stuur ze niet naar psychologen, die bevestigen alleen wat ze willen zien. Verleen ze vooral ook geen forum waardoor ze anderen op ideeën brengen, geef ze eerder een nuttige bezigheid. Helpen in een woonzorgcentrum bijvoorbeeld, geen betere remedie tegen het virus van het zelfmedelijden. In een maatschappij waar voor iedereen gezorgd wordt, werklozen zonder tijdslimiet een vergoeding krijgen, en door corona getroffen zelfstandigen een deel van hun omzet van overheidswege op hun rekening zien komen — ook dj Jef dus — past het niet dat lieden uit de feestsector de hand aan zichzelf slaan wegens een tijdelijk gebrek aan opdrachten.

Cultuur moet vandaag oppeppen, troost brengen, inventiviteit propageren, niet pathetisch of sentimenteel doen. Het virus is klote, we zijn er nog niet van af, maar hopelijk wordt de cultuur- en evenementensector geen motor van een virale klaagcultuur waarin ook complottheorieën, panische paranoia naast absurde ontkenningsfabels een voedingsbodem krijgen. Zelfbeklag is het grootste gif in crisistijden.

Het is veel boeiender om platformen van solidariteit en zelfwerkzaamheid op te zetten — al was het maar boodschappen doen voor een oudje — dan te staan janken. Dat klinkt misschien padvinderachtig, maar het is wel degelijk het verschil tussen fatalisme en veerkracht, hét woord van het moment. Dan heb ik nog meer respect voor de ‘creatieve’ manieren waarop de horeca met de regels omgaat, zoals een quasi gratis kamer weggeven aan wie komt dineren. Het is op het randje, maar het toont verbeelding en het is zelfs best grappig. En het gaat tegen de klaagcultuur in.

Om het heel vilein te stellen, en dan stop ik: wat deze crisis niet overleeft, is dat misschien ook niet waard. Met alle sympathie voor de industrie van decibels, drank en drugs: wie het schoentje past, trekke het aan.

Bocaccio

Kop op, dj Jef, doe iets nuttigs!