‘Ook in ons land is er een zichzelf voedende, bloeiende en steeds groeiende adviesindustrie rond grensoverschrijdend gedrag, pesten op het werk en ander ongewenst gedrag, dat vandaag bestaat onder de noemer “psychosociale risico’s op het werk’’’, zegt Herman Van Hoogenbemt, advocaat arbeidsrecht van het kantoor Agio Legal. Hij bevestigt daarmee de kritiek die ook de Nederlands professor Bestuurskunde Michiel de Vries had op de sector van het integriteitsonderzoek.

De Vries klaagt in zijn recente boek Kapot. Hoe vilein is de deugindustrie? het gebrek aan wetenschappelijke onderbouw, objectiviteit en onafhankelijkheid aan bij adviesbedrijven. Die doen onderzoek naar grensoverschrijdend of onrechtmatig gedrag binnen bedrijven en organisaties.

Preventieadviseur

In België kan een werknemer grensoverschrijdend gedrag melden bij een vertrouwenspersoon in het bedrijf, of bij een externe ‘preventieadviseur psychosociale aspecten (PAPS)’ op het werk. Herman Van Hoogenbemt is vooral kritisch voor die laatste groep.

‘Na een melding van vermeende onregelmatigheden komt een trein op gang die je moeilijk kan stoppen’, weet de advocaat, die al tussenkwam in ettelijke dossiers over grensoverschrijdend gedrag van kaderleden. De klager wordt na een melding wettelijk beschermd tegen ontslag, met een extra opzegvergoeding van zes maanden loon. Ook de getuigen worden beschermd.

Omgekeerde bewijslast

Van Hoogenbemt: ‘Er geldt een omgekeerde bewijslast tegen de werkgever, die moet aantonen dat er géén sprake is van onrechtmatig gedrag. De preventieadviseur schrijft op kosten van de werkgever een rapport dat bol staat van psychologisch jargon en een advies, waarmee hij arbeidsrechtelijk of tuchtrechtelijk meestal weinig kan aanvangen. Soms raadt de adviseur de overplaatsing van de klager of de beklaagde aan, maar juridisch is ook dat dikwijls niet haalbaar.’

Zelden is een ijzersterk juridisch dossier dus het resultaat van zo’n onderzoek. De aantijgingen van eventuele strafrechtelijke inbreuken zijn bovendien meestal niet hard te maken voor een correctionele rechter omdat ze gebaseerd zijn op anonieme verklaringen. Van Hoogenbemt: ‘De PAPS hebben voor zichzelf een mooie inkomstenbron gecreëerd op kosten van de werkgevers, die bovendien een hoop kopzorgen teweegbrengt.’

Van Hoogenbemt trekt de redenering door naar klachten wegens discriminatie op basis van geslacht, nationaliteit, taal, religie en dergelijke. ‘Ook bij zo’n melding geldt de omgekeerde bewijslast voor de werkgever en een extra bescherming tegen ontslag’, stelt de advocaat. ‘En als ultieme maatregel stappen de klagers soms op kosten het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen naar de rechtbank om hun gelijk te halen. Bij een klacht wegens racisme loopt de werkgever hetzelfde risico bij Unia.’

Bart De Bie, i-Force

Geen strikt kader

‘Zelf zijn we altijd zeer terughoudend bij een onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag’, stelt Bart De Bie, van i-Force, dat zich specialiseert in integriteits- en fraudeonderzoek. ‘De vraag of gedrag over de schreef gaat, hangt immers af van de omstandigheden, de bedrijfscultuur en het normatief kader dat een onderneming hanteert. Zonder dat laatste begeeft een onderzoeker zich op drijfzand, en daar passen we voor. Bij fraude heb je een zwart-witsituatie: een bewezen onrechtmatigheid of niet. Grensoverschrijdend gedrag is als bij een echtscheiding: elke partij heeft zijn verhaal met een grond van waarheid. Ik heb overigens wél de indruk dat de Belgische preventie-adviseurs behoorlijk voorzichtig te werk gaan.’

Fraude

Professor de Vries klaagt in zijn boek ook de gebrekkige bewijzen aan, die externe adviseurs hanteren bij onderzoeken naar fraude. ‘In Nederland zijn er ook heel wat schandalen ontstaan rond externe forensische fraudeonderzoeken’, weet ook De Bie, die voorzitter is van het Instituut van Fraude Auditoren (IFA). ‘Er is ook enorm veel concurrentie in die adviesniche, wat kan wegen op de correcte bewijsvoering. Zelfs grote auditkantoren kwamen sinds de zaak rond Bram Peper in het vizier wegens verkeerde onderzoeksmethodes.’ In dat dossier kwam de gewezen burgemeester van Rotterdam onder vuur te liggen door een onderzoeksrapport van KPMG over zijn onkostennota’s, een onderzoek dat achteraf op kritiek stuitte van de beroepsvereniging van de accountants.

De Vries klaagt onder meer aan dat de conclusie van de private onderzoekers wordt gestuurd door de opdrachtgevers, ten laste of net ter ontlasting van de partij die beschuldigd wordt van fraude. ‘Ook in België worden private onderzoeken naar fraude of onregelmatigheden soms gestuurd in een bepaalde richting’, bevestigt fraudedeskundige en strafpleiter Patrick Waeterinckx. ‘Als ik door een bedrijf word geconsulteerd over vermeende fraude door een van de medewerkers, sta ik erop dat de forensische accountants volledig onafhankelijk te werk gaan.’

Geen cowboys

Alleen dan is het verslag van de experts een correcte basis om te adviseren over de verdere procedure, al dan niet voor de rechter. Waeterinckx: ‘Wij schakelen als advocaat voor een fraudedoorlichting dan ook geen cowboys in. We werken enkel met gerespecteerde forensische onderzoekers, zoals de Big Four (Deloitte, Ey ofte het vroegere Ernst & Young, KPMG, PwC, red.) of bedrijven zoals i-Force. Die hebben trouwens een reputatie te verdedigen omdat het gerecht hen ook inschakelt voor fraudeonderzoeken. Ze zijn een garantie dat een onderzoek niet als een boemerang bij het bedrijf terecht komt en tot nog meer schade leidt.’

De Bie weigerde meermaals om een onderzoek op te starten als hij voelde dat de potentiële klant de fraude per se wil laten bewijzen, dan wel ontkrachten. ‘Wiens brood men eet, diens woord men spreekt, gaat voor ons alvast niet op’, klinkt het. ‘Elk dossier moet de gerechtelijke toets doorstaan.’

Wetsontwerp

De ‘cowboys’ zullen binnen afzienbare tijd trouwens van de markt verdwijnen, voorspelt De Bie. Vlak voor het reces keurde de regering een wetsontwerp goed, dat de interne en externe onderzoeken naar bedrijfsfraude regelt en ook een vergunningskader voor de sector uitwerkt. Dat gebeurde in samenwerking met het IFA, dat al interne standaardnormen voor fraudeonderzoek op papier heeft gezet.

De Bie hoopt dat dit wetsontwerp snel wordt goedgekeurd. ‘Het voert een aantal standaardonderzoekspraktijken in, die correcte forensische expertise zal bevorderen. Zo is er de verplichting om de betrokken partijen de kans te geven zich te verdedigen, ook door een externe partij. De sanctie bij een overtreding is ernstig: het onderzoeksmateriaal wordt dan immers nietig in de rechtbank. Belangrijk: dit principe geldt ook voor de interne onderzoeken die het bedrijf zelf uitvoert.’

Bram Peper

De bloeiende Belgische deugindustrie