Turkije is een eeuweling. Het Turkse parlement proclameerde op 29 oktober 1923 de republiek Turkije. Dat was het sluitstuk van een jarenlange strijd die de Turkse nationalisten onder leiding van Mustafa Kemal (de latere Atatürk) gevoerd hadden voor de soevereiniteit van hun natie.

De Turken waren er als enige verliezende partij van de Eerste Wereldoorlog in geslaagd ‘Sèvres’, het voor hen bestemde onderdeel van de Parijse Vredesverdragen, succesvol te doen herzien. Adolf Hitler deed het hen in de jaren ’30 na, maar zette daardoor de Europese veiligheidsarchitectuur op de helling. Atatürk kon zich doorzetten tegen Griekse invasielegers in het westen en tegen de Armeense republiek in het oosten.

Als ongenaakbare leider van de Turkse nationale beweging stuurde hij een delegatie naar Lausanne om er tot juli 1923 te onderhandelen over de garanties voor een Turkse staat. Atatürk had de westerse mogendheden tegen de haren ingestreken. Eenmaal echter dat hij zijn republiek ‘op zak’ had, bracht hij een hervormingsproces op gang om van Turkije een modern, seculier en op het Westen georiënteerd land te maken. De naar hem genoemde kemalisten voerden het werk uit. Ze drongen de islam terug én ze streden tegen het Koerdische nationalisme dat ze als een bedreiging zagen voor hun unitaire staat.

Politieke islam

Hoe ziet die Turkse republiek er exact 100 jaar later uit? Is de droom van Atatürk uitgekomen? Ik herinner me de wanhopig-berustende woorden van een Turkse collega toen we 21 jaar geleden langs het mausoleum van de stichter van de republiek in Ankara passeerden: ‘Atatürk, wat is er van jouw republiek geworden?’ Toen al. Recep Tayyip Erdoğan was zelfs nog niet aan de macht gekomen, maar stonden de tekenen toen al niet slecht? In de grote steden had de politieke islam wortel geschoten, niet lang daarna zou hij in de vorm van de AKP-partij doorstoten naar het centrum van de macht, de regeringszetel in Ankara.

Veel is er in die jaren veranderd. In de eerste jaren onder Erdoğan bloeide de economie weer op. Dat versterkte zijn populariteit en dus ook zijn heerschappij. Geruggensteund door een massale aanhang kon Erdoğan beginnen met de onttakeling van het kemalistische project. Zijn getrouwen verdrongen de kemalistische elites uit de ambtenarij, het onderwijs, het leger en justitie. Het enige wat ze gemeen hebben met hun ‘voorgangers’ is de onafgebroken strijd tegen eender welk Koerdisch autonomiestreven.

Een keer ze de hefbomen van de macht in alle maatschappelijke sectoren in handen hadden, begonnen ze hun conservatief-religieuze agenda in de samenleving door te drukken. De hoofddoek werd weer toegelaten in het officiële domein, de bouw van nieuwe moskeeën kende een boom, en er zijn dubbel zoveel Korancursussen voor kinderen tussen 4 en 6 als kleuterscholen. Bülent Mumay schrijft in zijn ‘Brief aus Istanbul’ in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (26-10-2023) dat Turkije veranderd is in ‘Erdoğanistan’.

Europa en Amerika

Erdoğan legt geen pro-westerse gezindheid aan de dag. Het kemalistische Turkije sloot samenwerkingsverdragen met Israël, Erdoğan spreekt zijn openlijke sympathie voor de terreurorganisatie Hamas uit. Het kemalistische Turkije zocht de toenadering tot Europa, door de rechtsstaat aan de kant te schuiven maakt Erdoğan een toetreding van zijn land tot de Europese Unie onmogelijk. Het kemalistische Turkije hield er goede banden op na met Amerika, Erdoğan stoot(te) de Amerikanen voor het hoofd, bijvoorbeeld door zijn eigenzinnige positie met betrekking tot de NAVO en door zijn kritiek op de Amerikaanse steun aan de Koerdische milities in Syrië.

Economie

Met de beklemtoning van de conservatief-religieuze waarden en door zijn hameren op een forse Turkse buitenlandpolitiek wil Erdoğan de Turkse burgers lijmen. Dat is ook wel nodig, want de economie zit in het slop. Armoede, sociaal verval en werkloosheid nemen schrikbarend toe door een torenhoge inflatie en door het uitblijven van buitenlandse investeringen. Valt er dus veel te vieren op de 100ste verjaardag van de Turkse republiek?

Het jubileum roept onvermijdelijk de herinnering aan Atatürk op. En dat zint Erdoğan niet. Hij wil zichzelf in de kijker zetten. De voornoemde Mumay schrijft dat het presidentiële paleis bij het bekendmaken van de feestelijke activiteiten de naam van Atatürk niet eenmaal laat vallen. Er zou wel een aparte tentoonstelling over Erdoğan komen. Het ontlokt Mumay de bittere opmerking: ‘De republiek zou dus niet gevierd worden met de man die haar gesticht heeft, maar met diegene die haar ten gronde richt.’

Bülent Mumay

Turkije zonder Atatürk