Professor-emeritus Koo van der Wal schreef het opmerkelijke boek Zoektocht naar de wortels van het milieuprobleem. Hij stelt dat het milieuprobleem enerzijds de grootste bedreiging van onze samenleving is, maar anderzijds onoplosbaar door een losgeslagen begrip van welzijn en de daarbij horende slogancultuur. Dat vraagt om opheldering.

Van der Wal: ‘Mijn centrale stelling is dat het milieuprobleem geen geïsoleerde aangelegenheid van onzemoderne samenleving is, maar dat het samenhangt met heel onze maatschappelijke inrichting en manier van functioneren. Daarom noem ik drie begrippen die samen het grondstramien van de moderne leef- en denkwijze vormen: de mechanisering van het wereldbeeld, het activisme en het antropocentrisme.’

‘Mechanisering van het wereldbeeld komt van een bepaalde opvatting van de natuur uit het begin van de moderne tijd: namelijk als een verzameling van zielloze, volkomen passieve dingen zonder binnenkant. Gezien door de bril van die opvatting degradeerde de natuur van een bezield verband van medeschepselen (de premoderne voorstelling van de natuur) tot een voorraadschuur van hulpbronnen die de mens perfect kan uitbaten.’

‘De mens komt zo buiten en zelfs tegenover de natuur te staan. Naar moderne opvatting is hij het enige actieve wezen in de werkelijkheid die de natuur kan beschouwen als zijn jachtterrein dat hem de middelen geeft voor zijn zelfontplooiing. De moderne tijd kenmerkt zich ook door een radicale ontgrenzing van het menselijk handelen, door een eindeloos streven naar ontdekking en innovatie dat geen definitieve grenzen erkent, maar ze permanent (in ruimtelijk, economisch, wetenschappelijk, artistiek en sportief opzicht) wil verleggen en overschrijden. Dat is het activisme. De moderne samenleving is op die manier gekenmerkt door mateloosheid en een ongeremde expansiedrift (groei, meer, sneller en verder). Ten slotte wordt alles beschouwd en gebruikt als dienstbaarheid aan menselijke belangen. Dat is antropocentrisme: alles draait om de mens.’

Wat mogen we daaruit concluderen?

‘Dat zulk een samenleving wel een milieuprobleem moest ontwikkelen, in de zin van een verstoorde relatie tot de natuur, dat het milieuprobleem zoals wij dat nu kennen in haar dieptestructuur voorgeprogrammeerd is. Maar als de moderne samenleving met andere woorden inherent niet-duurzaam is, dan blijft het gangbare milieubeleid dweilen met de kraan open. Dan is het een bij voorbaat tot mislukken gedoemde zaak.’

‘Het zou begrijpelijk maken waarom het, alle klimaattoppen ten spijt wellicht niet lukt om de opwarming van de aarde binnen de twee graden te houden, hoewel de noodzaak daarvan zo langzamerhand in almaar bredere kring begint door te dringen. Wil de moderne samenlevingniet op een grootschalige ecocide met alle gevolgen van dien afstevenen, dan heeft zij een transitie nodig naar een ander type maatschappij met een andere grondstructuur en een ander verhaal.’

Het is dus geen ‘bedrijfsongeval’ van onze moderne samenleving?

‘Neen. Een bedrijfsongeval is een toestand die op een ongelukkige manier uit de hand gelopen is, maar over een systeem als zodanig (in dit geval het sociale bestel) weinig zegt. Het milieuprobleem is een structurele storing van het bestel als geheel ten daarom is een adequate oplossing van dat probleem binnen de kaders van dat bestel zoals het momenteel bestaat onmogelijk.’

‘Hebben’ en ‘zijn’ gaat bij ons milieuprobleem terug op de befaamde antithese van Erich Fromm?

‘Ik heb het begrippenpaar “hebben” en “zijn” (bekend geworden door Erich Fromm) gebruikt om een aspect van de moderne cultuur (en zo ook van het moderne milieuprobleem) aan te duiden. “Hebben” en “zijn” zijn twee fundamentele grondhoudingen. “Zijn” staat voor levensoriëntatie, waarbij authentiek vanuit de eigen mogelijkheden en ervaringen ofwel “van binnen” geleefd wordt. Welzijn is dan allereerst: leven in overeenstemming met de eigen natuur, die zich uit in productieve activiteit en openheid voor de ander en het andere. Met andere woorden: ieder mens draagt de voorwaarden voor het geluk primair in zichzelf.’

‘”Hebben” daarentegen, is de levenshouding die gericht is op de dingen rondom als voorwaarden voor het eigen welzijn. Daardoor wordt het bestaan “outer-directed”, de manier van zijn en leven bepaald door de logica der dingen (het systeem, routines, status …), en is men vooral bezig met het eigen succes en de honorering van de eigen wensen en verlangens. In dat licht wordt welzijn een kwestie van consumptie. Als dan bovendien het zelfbeeld van de moderne mens er een is van een wezen met onverzadigbare wensen (nooit eerder vertoond), dan zijn er geen grenzen meer aan de consumentenmentaliteit.’

‘We hebben in de moderne samenleving wensen steeds meer tot behoeften gepromoot. Als ze niet vervuld worden, denken we geen geslaagd leven te kunnen leiden. Dat is een misverstand en het zou goed zijn om ons wensen- en behoeftenpatroon nog eens tegen het licht te houden op zijn houdbaarheid.’

‘Niet dat wij het zonder “hebben” zouden kunnen stellen. Wij moeten dingen bezitten om te overleven. De kritiek op de moderne consumentenlevensstijl (waarvoor de natuur de middelen moet leveren) is dus niet dat er een element van “hebben” in schuilt, maar dat die factor te sterk overheerst, ten koste van anderen. Voor een uitgebalanceerd bestaan zijn dingen als plezier in je werk, warme sociale relaties en vriendschappen of hobby’s minstens zo belangrijk.

Als ik je goed begrepen heb, zijn er geen goede technische oplossingen van de milieuproblematiek zonder een cultuurfilosofische omslag en de daaruit voortvloeiende mentaliteitswijziging?

‘Waar de techniek ons kan helpen om de negatieve effecten van de milieucrisis terug te dringen, moeten we daar uiteraard gebruik van maken. Maar er zijn enkele problemen met de techniek. Zij is niet op afroep beschikbaar, hinkt altijd achterop bij problemen die zij wil oplossen en heeft op haar beurt eigenlijk telkens negatieve neveneffecten.’

‘Maar als wij doorgaan met het stellen van overmatige eisen aan de natuurlijke omgeving, als onze ecologische voetafdruk structureel te groot blijft, kan ook de meest geavanceerde technologie dat gat niet dichten. Een oplossing van het milieuprobleem moet daarom primair niet van de aanbodzijde van nieuwe technologieën komen, maar van de vraagzijde: een gedragswijze van matiging en vermindering van de druk op onze natuurlijke leefomgeving.’

Moeten we dan stoppen met economie als een bron van welvaart te zien?

‘Iedere samenleving behoeft een economie om welvaart te genereren, ook de onze dus. Maar het probleem met de dominante moderne economie is dat zij alle kenmerken van de dieptestructuur van de moderniteit vertoont: mateloosheid, een kijk op de natuur als inventaris van hulpbronnen en activistische beheersing van sociale processen. Alles ten dienste van de mens die vooral ook in de economie als een onverzadigbaar wezen beschouwd wordt. Duurzaamheid verlangt kortom een ander type economie met een bijbehorende andere mentaliteit.’

Je spreekt over ‘natuurvriendelijk humanisme’. Wat moet ik mij daaronder voorstellen?

‘Het moderne humanisme heeft lang gedraaid om ideeën als autonomie, vrijheid en zelfontplooiing, dus uitsluitend menselijke aangelegenheden. Ook dat ging gepaard met een houding, waarbij de natuur de middelen tot menselijke zelfontplooiing en vrijheid moest leveren. Maar dat is een gesloten, op zichzelf betrokken vrijheid op kosten van de anderen en vooral ook van de natuur.

‘Ik denk dat er een vorm van open vrijheid mogelijk is, samen met anderen. Omdat de mens geen gesloten cocon is, maar een wezen dat zichzelf juist in relaties met anderen verwerkelijkt. Een fundamenteel kenmerk van het menszijn is kortom openheid, de mogelijkheid zich open te stellen voor de belangen van anderen, een interesse in de ander of het andere omwille van die andere persoon of zaak zelf. In die lijn ligt dan ook een verbondenheid met de natuur omwille van die natuur zelf. Zo bekeken heeft het idee van een natuurvriendelijk humanisme niets gekunsteld, maar hangt het juist direct samen met een open en ontvankelijke notie van humaniteit.’

Het boek Zoektocht naar de wortels van het milieuprobleem is verkrijgbaar in onze webwinkel.

C.B. Macpherson

Professor Koo van der Wal: ‘Milieuproblemen onoplosbaar tenzij hele samenleving verandert’