Je hebt liefhebbers van klassiek, daarbinnen heb je de harde kern van de operafans, en dan zijn er nog de Wagnerianen. Een soort die heel de geschiedenis van de westerse muziek ziet ontploffen in het werk van deze 19de eeuwse extravagante componist.

Op mijn veertiende was ik al verkocht, begon platen te collectioneren, speelde uittreksels op de piano, en had een abonnement in wat toen nog de Koninklijke Vlaamse Opera heette. Dat was vóór de tijd dat opera hip was en een place-to-be voor het postmoderne snobisme. Zangers zongen alles in het Vlaams, jawel, dat had de directeur beslist, en er zat meer volk in de orkestbak dan in de zaal. Zalige tijden. Het is op dezelfde plek dat ik afgelopen zondag Tristan und Isolde zag, gelukkig niet in het Vlaams, daarover straks meer.

Radicaal en compromisloos

Foto, 1861

Richard Wagner (1813-1883): in Israël nog steeds verboden.

Eerst nog iets over de componist, en ik richt me nu tot de leken, niet tot de kenners. Met Beethoven als groot voorbeeld schiep Richard Wagner een nieuwe muzikale taal die alle klassieke structuren overhoop gooide. Daaraan gekoppeld wilde hij terug naar het antieke Grieks theater en de tragedie, om een totaalbeleving tot stand te brengen waarin het visuele en het akoestische zouden versmelten tot één groots geheel, het zogenaamde Gesamtkunstwerk.

Radicaal en compromisloos zijn de woorden die bij dit project horen. Hij was wel zo slim om zijn muzikale avant-garde ideeën in romantische schablonen te gieten, middeleeuwse sagen Tannhäuser, Lohengrin, en uiteindelijk de mythologische superproductie waaraan hij zo’n 25 jaar werkte: de vierdelige Ring des Nibelungen. Een operacyclus die nauwelijks in gewone theaters te brengen was, daarvoor richtte hij in Bayreuth het Festspielhaus op, waar nog steeds jaarlijks de Wagner-opera’s worden opgevoerd in wat de componist als ideale omstandigheden zag.

Over de figuur van Wagner, zijn buitensporige ideeën voor die tijd, het onnoemelijk egocentrisme, de narcistische omgang met al wie zijn pad kruiste, zijn bibliotheken vol geschreven. Zijn antisemitisme (in geschriften, maar ook door jood-achtige karikaturen ten tonele te voeren), en het feit dat hij post mortem in de nazitijd dé regime-kunstenaar werd, maakt dat hij vandaag nog steeds in Israël niet mag opgevoerd worden. Dat is uitermate dom. Wagner om politieke redenen cancelen lukt gewoon niet, je wist er een vitaal stuk Europese cultuurgeschiedenis mee uit.

(Niet zo) geheime liefde

1850, portret van Karl Ferdinand Sohn

Matthilde Wesendonck, de Isolde in Wagners bestaan.

Binnen Wagners oeuvre staat het liefdesdrama Tristan und Isolde dan nog eens apart. Drie redenen dreven hem ertoe om dit werk te schrijven: ten eerste geldtekort, een eeuwig probleem bij de componist. Het reuzenwerk aan de Ring had hem op zwart zaad gebracht, waardoor hij de partituur aan zijn mecenas, de bankier Otto Wesendonck, op voorhand moest verkopen. Meteen de tweede aanleiding voor de koortsachtige urgentie waarmee de componist zijn Tristan afwerkte: het zou een bezegeling worden van zijn liefdesrelatie met Wesendoncks vrouw Mathilde. In een huisje nabij Zürich kwamen ze dagelijks bij de schemering samen om zijn productie van de dag te overschouwen, en wie weet wat nog. Otto liet begaan: hij zou in het verhaal een plaats kregen als de pechvogel Koning Marke.

De derde drijfveer voor Tristan is de belangrijkste: zijn artistieke ontwikkeling die hem steeds verder wegdreef van het klassieke toonstelsel, in de richting van de moderne chromatiek (de halve tonen). Het drama rond (onmogelijke) liefde, ontrouw, de betrapping, en de finale afscheid aan het leven bleek de ideale literaire bodem om deze complexe muziek te ontwikkelen, met zijn steeds oplossende en steeds weer hernieuwde spanningsbogen.

Helaas had Wagner het zich daarmee weer eens moeilijk gemaakt. In plaats van snel een winstgevend werk klaar te stomen met een kleine cast en weinig scenische vereisten, leverde hij een partituur af waar de dirigenten en orkesten van die tijd nauwelijks raad mee wisten. Na een honderdtal repetities in Wenen werd de première afgeblazen. Uiteindelijk raakte de opera in 1865 toch op de planken in München, dankzij de tussenkomst van zijn andere grote mecenas, de knotsgekke Ludwig II van Beieren. Luttele maanden na de première stierf de tenor die de Tristan-rol had gecreëerd, aan uitputting.

Nirwana

Dit maar om te zeggen: Tristan und Isolde is muzikaal zo complex en scenisch zo bedrieglijk eenvoudig (het verhaal is in tien seconden verteld) dat het veiliger is om gewoon met gesloten ogen een cd-opname tot zich te nemen. Wagners mening zelf: ‘Slechte opvoeringen zullen het werk ridiculiseren, goede opvoeringen zullen de mensen gek maken, alleen middelmatige opvoeringen kunnen ons redden’.

Ik twijfel nog of ik de Tristan und Isolde in de Vlaamse opera tot de eerste dan wel tot de laatste categorie moet rekenen. De regie werd uitbesteed aan cineast Philippe Grandrieux, en dat zullen we geweten hebben: de gans vijf uur van de opera staan de zangers achter een doorzichtig projectiescherm hun ding te doen. Dat scherm wordt gedomineerd door een vrouwenfiguur die in de eerste akte spasmodisch kronkelt en het schijnt uit te schreeuwen, in het tweede bedrijf masturbeert, en in het derde bedrijf levenloos in de leegte drijft.
Dat laatste is wat Grandrieux wil tonen: leegte. Ik snap het plaatje compleet, want Wagner was parallel met zijn grote liefde voor Mathilde ook Schopenhauer aan het lezen en had zich verdiept in het boeddhisme en het principe van het nirwana, het grote niets ofte zwarte gat waarin we finaal verdwijnen en rust vinden. De regisseur wou, naar eigen zeggen, compleet tabula rasa maken met de scenische geplogenheden, ook met het verhaal en de personages zelf (!) die hij herleidt tot pathologische schimmen. Ja kijk, het idee ‘alles moet weg’ parodieert veeleer Wagners radicaliteit dan dat ze hem eer aan doet. Als je alleen maar deconstrueert, krijg je geen naakt maar enkel skeletten.

Het begon al bij het binnenkomen in de zaal. Volgens de regisseur moest die donker zijn, om al wat te wennen aan de grote ‘Nacht der liefde’. In de plaats van dat opgenomen-worden-in-de-duisternis zag ik vooral mensen nerveus naar hun plaats zoeken. Mijn zitje bleek ingenomen door een madammeke dat zich van nummer vergist had. Mijn operavriendin probeerde haar geduldig los te wrikken uit haar stoel, want ze vertrouwde het zaakje niet meer. Slimmeriken haalden hun gsm boven om bij te lichten. Zouden er in het nirwana tenminste verlichte stoelnummers zijn?

Ontaarde tic

Vlaamse opera

In het derde bedrijf overheersen de (Antwerpse) handjes.

Of hoe de interessante blabla in het programmaboekje niet noodzakelijk tot het gewenste effect leidt. Dat gold nog meer voor het concept van de projecties zelf. Zo’n scherm is misschien goed om de fluimen tegen te houden van de gedurende anderhalf uur stervende Tristan in bedrijf III, maar het werkt op de duur storend en vervreemdend. Bovendien vond de regisseur ook de boventiteling overbodig. Mijn compagnon, die zich nochtans had voorbereid en ingelezen, raakte halverwege de draad kwijt.

In feite veegt Grandrieux zo ook heel het narratief van tafel, én de complexe emotioneel-instinctieve grondlaag waarop de componist zijn ode aan de liefde volbracht. De leegte die de regisseur met dit schimmentheater nalaat, zonder hem opnieuw met iets te vullen, is een aanfluiting van wat de componist als Gesamtkunstwerk zag. Video en multimedia hebben zeker hun plaats in het moderne operabedrijf, maar altijd in een ondersteunende rol die een dimensie toevoegt, niet als ontaarde tic van de regisseur.

Ik durf dus zeggen dat ik voor mijn 100 euro méér wil dan een lege scène en zangers die maar wat achter een scherm hun partij afdraaien, met uitzondering van Isolde die constant met darmkrampen lijkt te zitten. Maak er dan een budgetvriendelijke concertante opvoering van, en laat de blabla achterwege. ‘Kleinburgerlijke visie’, sneerde musicoloog Piet Lamberts Van Assche die ik in de pauze begroette. Ja, dan is dat maar zo. Is het tegenwoordig fout om te willen genieten van een voorstelling? Dat de ganse pers over dit mislukt experiment euforisch is, bewijst dat de pensée unique ook op dit vlak regeert. Een kind moet eens zeggen dat de keizer geen kleren aan heeft, in dit geval dat de scène leeg is.

Gelukkig maakte de muzikale beleving een en ander goed. Onder leiding van Alejo Pérez bood vooral het orkest extatische momenten aan, en kreeg ik het koud en warm van Isolde-vertolkster Carla Filipcic Holm. Samen met mijn goed gezelschap en het nodige aantal bollekens tijdens de pauze leverde dit toch een genietbare zondagmiddag op. Sorry hé Piet, laten we het grote Niets toch nog maar even uitstellen.

Luistertip: Isoldes Liebstod (Waltraud Meier, 1995), met de ogen dicht te degusteren, bij een goed glas Bourgogne.

Carla Filipcic Holm

Tristan und Isolde: schimmentheater in de Vlaamse opera