In de jaren 60 zorgde de anticonceptiepil voor vooruitgang. Ongewenste zwangerschappen konden plots vermeden worden waardoor meer vrouwen gingen studeren en werken. Vandaag klinken er juist steeds meer kritische stemmen die kunstmatige hormonen afzweren. Is pilmoeheid de volgende stap in vrouwenemancipatie of de zoveelste gezondheidshype?

Blinde vlek

Hoewel in België de pil nog steeds het meest populaire middel tegen ongewenste zwangerschap is, daalt het gebruik van 85% in 2004 naar 54,2% in 2013 en 48,1% in 2018. Steeds meer vrouwen kiezen voor het spiraaltje als alternatief. [1] Daar tegenover staat dat meer jongeren aan de anticonceptie gaan dan vroeger. Naast MDMA slikken (bijna alle) tieners vandaag blijkbaar ook de pil. [2] Een Nederlands onderzoek van CBS toont aan dat vooral twintigers ‘pilmoe’ zijn. [3]

Wat de anticonceptiepil met ons lijf doet weten we allemaal. Ongeveer dan toch. Even recapituleren: het kleinood bevat de kunstmatige hormonen oestrogeen en progesteron die ervoor zorgen dat er geen eisprong plaatsvindt. Om dit te realiseren zorgt het ervoor dat de hormoonspiegel in ons lichaam de hele maand gelijk blijft. Mogelijke bijwerkingen zijn hoofdpijn, huilbuien, woede-uitbarstingen, misselijkheid, gewichtstoename en minder zin in seks. Daarnaast is er een licht verhoogd risico op borstkanker [4] en een vergrote kans op een veneuze tromboze. Deze nadelen gelden trouwens niet enkel voor cisgender vrouwen, ook non-binaire en transpersonen ervaren ze tijdens hun hormoonbehandeling. In principe niets nieuws onder de zon.

Mentaal welzijn

In het boek Je brein aan de pil beschrijft psychologe Sarah Hill wat de impact van de anticonceptiepil op mentaal welzijn is. Volgens studies die ze verzamelde, hebben kunstmatige hormonen onder meer een invloed op ons eetpatroon, stressniveau, emoties, seksuele voorkeuren, humeur en zelfs partnerkeuze. Toch is er bitter weinig onderzoek naar gedaan. Merkwaardig, aangezien wereldwijd meer dan honderd miljoen vrouwen dagelijks een anticonceptiepil slikken. ‘We hebben als het over de pil gaat alleen maar gedacht aan wat er vanaf de nek naar beneden gebeurt, en niet daarboven’, zegt Hill in Trouw. Studies die de emotionele bijwerkingen van de pil wel onder de loep nemen, hebben een beperkt bereik. Slechts enkele onderzoeken halen de mainstream media. Zo toonde een Deense studie in 2016 aan dat bij een miljoen vrouwen die een anticonceptiepil slikken, tienermeisjes vijf keer vaker antidepressiva nemen dan zij die geen hormonale anticonceptie gebruiken. [5]

Neurowetenschapster Estrella Montoya (Universiteit Utrecht) besloot zich in dit thema vast te bijten. Ze analyseerde het verband tussen de anticonceptiepil en depressieve gevoelens. Net zoals Hill stelt ze vast dat anticonceptie een invloed heeft op gedrag, gevoelens, emoties en de controle erover zoals omgaan met angst en stress. Aan NPO vertelt Montaya: ‘Vrouwen worden kritischer op de pil. Dat heeft ook te maken met het feit dat ze meer bezig zijn met hun lifestyle.’ Waar Hill de dramatische uitspraken niet schuwt, is Montaya voorzichtiger met straffe conclusies. Wel vertelt ze aan EOS Wetenschap: ‘Er zijn aanwijzingen dat je door de pil minder gevoelig wordt voor een beloning, en dat je minder goed met angst kan omgaan. Die dingen hebben weer invloed op het krijgen van een depressie.’ [6]

Sex data gap

Een genderdatakloof zorgt ervoor dat we te weinig weten over het vrouwelijke lichaam, laat staan over de langdurige psychologische effecten van anticonceptie. In haar boek Invisible Women betoogt Caroline Criado Perez dat de wereld is opgebouwd rond data waarin mannen de standaard vormen en vrouwen systematisch over het hoofd gezien worden. In medische studies worden al decennialang te weinig vrouwelijke respondenten opgenomen en bij het onderzoeken van de verzamelde data wordt er geen onderscheid in geslacht gemaakt.

Zo kwam pas vrij recent aan het licht dat een hartaanval zich op een andere manier manifesteert bij vrouwen dan bij mannen. Deze sex data gap framen als bewust vrouwonvriendelijk is te simplistisch. Toen Apple in 2014 trots zijn allround gezondheidsapp lanceerde, wezen vrouwen erop dat er voor hen een cruciaal element ontbrak: een menstruatiekalender. ‘Het is niet zo dat Apple denkt: fuck you, wij haten ongesteldheid. Ze zijn gewoon vergeten dat ongesteldheid bestaat. Dat zou niet gebeurd zijn als er genoeg vrouwen aan de ontwerptafel hadden gezeten’, aldus Perez.

Onderbelicht

De door mannen gedomineerde wetenschap zorgt ervoor dat ‘vrouwelijke aandoeningen’ onderbelicht blijven. 90% van de vrouwelijke bevolking heeft last van het premenstrueel syndroom (PMS), toch zijn er weinig studies naar gedaan. Een literatuuronderzoek vond vijf keer zoveel onderzoek naar erectiestoornissen dan naar PMS. Dit vertaalt zich in de realiteit, stelt Perez, want er bestaat een reeks medicijnen om erectiestoornissen te behandelen maar voor PMS is er weinig beschikbaar.

‘Meer dan 40% van de vrouwen met PMS reageert niet op de behandelingen die er momenteel zijn.’ De reden: ‘Er is gewoonweg niet veel onderzoek gedaan naar menstruatiepijn. Dit maakt het voor farmaceutische bedrijven moeilijk om te weten hoeveel zo’n medicijn zou kunnen opbrengen. Bijgevolg zijn ze niet happig om te investeren. Zeker niet wanneer de mensen die de beslissingen nemen, geen vrouwen zijn.’

Mannenpil

Dit is dus waar we na een halve eeuw anticonceptie op botsen: grote farmabedrijven laten het na te investeren in de ontwikkeling van medicijnen waarvan het succes niet zwart op wit staat. En er bestaat te weinig animo om ervoor te streven.

Af en toe bereikt er me een hoopgevend bericht over anticonceptie voor mannen. Een onderzoek van de Nederlandse organisatie 3FM Human, de sociaal-maatschappelijke redactie van radiozender NPO 3FM, toont aan dat 53% van de mannen een mannenpil wel ziet zitten. [7] Waar wachten we dan nog op, zou u denken. Ten eerste is de geneeskundige tak gynaecologie historisch gezien verder uitgebouwd. Er werd al vroeg onderzoek gedaan naar anticonceptie bij vrouwen omdat wij nu eenmaal zwanger worden. Dit komt terug in het onderzoek van 3FM Human waarin 28% van de mannelijke deelnemers aangeeft huiverig tegenover hormonen te staan of vindt dat de verantwoordelijkheid meer bij de vrouw ligt. Daarnaast beweren farmabedrijven dat mannen niet zitten te wachten op een mannenpil. ‘De verantwoordelijkheid van het voorkomen van een ongewenste zwangerschap willen vrouwen bovendien niet overlaten aan de man.’ [8] Ergo: anticonceptie is een vrouwenaangelegenheid.

Gezondheidszorg gericht op winst

Hormonen mijden is geen hype die vanzelf overwaait zoals glutenvrij eten. Pilmoeheid sluimert al langer en dat is niet bizar: de tijden zijn veranderd. Terwijl onze moeders de nadelen voor lief namen omdat gezinsplanning primeert, zijn we als dochters kritischer naar de verworvenheden. De pil wordt trouwens al lang niet meer alleen gebruikt als louter anticonceptie; het is een lifestyle drug die menstruatie meer controleerbaar maakt en acne vermindert. Ondanks de talrijke studies naar de fysieke gevolgen ervan is er een blinde vlek voor de psychologische effecten.

Er is weinig info voor handen en wat we weten is niet rooskleurig. Toch benadrukt zowel psychologe Hill als neurowetenschapster Montaya dat de voordelen (geen ongewenste zwangerschap, minder tienerzwangerschappen) opwegen tegen de nadelen (hersenveranderingen). Zonder in een anti-neoliberaal betoog te vervallen schetst dit wel de contouren van een gezondheidszorg gericht op winst en individuele verantwoordelijkheid. We blijven de hormonencocktail massaal slikken, hoewel we steeds meer geïnformeerd raken over de nadelige gevolgen.

Een boemerang die terugkeert

Enerzijds is het gemakzucht: één pilletje per dag verzekert tegen verrassingen. Het werkt efficiënt en de alternatieven zijn beperkt of vervelend – er zijn maar weinig vrouwen die altijd vrijen met condoom als een volwaardig en betrouwbaar alternatief beschouwen. Anderzijds moet gezegd zijn dat het vooral progressieve en mondige burgers zijn die de pil zien als een hormonaal korset dat de vrouwelijke vruchtbaarheid controleert maar daarmee ook haar emoties insnoert.

De tijd dat de seksuele revolutie haar hoogdagen vierde dankzij de pil is een boemerang die terugkeert. Anticonceptie niet in vraag stellen omwille van de emancipatorische kracht die ze zestig jaar geleden voortbracht schiet tekort voor onszelf en voor toekomstige generaties. Pilmoeheid is geen geïsoleerd fenomeen maar een symptoom van een samenleving waarin mentaal welzijn aan belang wint. Voor de meeste vrouwen overschaduwen de voordelen nog steeds de nadelen. De verklaring kan passen in een feministisch kader (genderdatakloof) of in een aftands neoliberaal betoog (farmabedrijven gedreven door winst). De waarheid ligt wellicht tussen beiden.

[1] Anticonceptiegebruik bij Belgische jongeren en volwassenen: feiten en cijfers. (z.d.). Sensoa. Geraadpleegd op 4 maart 2021, van https://www.sensoa.be/anticonceptiegebruik-bij-belgische-jongeren-en-volwassenen-feiten-en-cijfers#footnoteref5_6tofn0w

[2] Charafeddine, R. et a(2018). Gezondheidsenquête 2018: Seksuele gezondheid. Te raadplegen op https://his.wiv-isp.be/nl/Gedeelde%20%20documenten/RH_NL_2018.pdf

[3] Gebruik pil daalt, spiraaltje wint terrein. (2014, 8 juni). CBS. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2014/25/gebruik-pil-daalt-spiraaltje-wint-terrein

[4] De contraceptieve pil en zijn invloed op borstkanker. (2012). Universiteit Gent. https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/061/555/RUG01-002061555_2013_0001_AC.pdf

[5] (1) Skovlund CW, Mørch LS, Kessing LV, et al. Association of Hormonal Contraception With Depression. JAMA Psychiatry. Published online September 28 2016

[6] van Sprundel. (2019, 9 december). Je brein aan de anticonceptie: wat de pil doet met emoties en gedrag. EOS Wetenschap. https://www.eoswetenschap.eu/psyche-brein/je-brein-aan-de-anticonceptie-wat-de-pil-doet-met-emoties-en-gedrag

[7] Samen spelen, samen delen: veel jongeren willen meer anticonceptiemethoden voor mannen. (2021, 1 februari). 3FMHUMAN. https://www.npo3.nl/3vraagt/mannenpil

[8] Thirumalai, A., Page, S.T. Recent Developments in Male Contraception. Drugs 79, 11–20 (2019). https://doi.org/10.1007/s40265-018-1038-8

Caroline Criado Perez

Ruim een halve eeuw anticonceptie