Een korte beluistering van een commercieel radiostation of van de al te luide koptelefoon van een willekeurige tiener in het voorbijgaan, geven dezelfde boodschap: het is erg gesteld met de hedendaagse muziekkwaliteit. Toch zijn er nog recente parels te vinden. Hieronder bespreek ik in hoeverre Nine Inch Nails (NIN), Johnny Cash en 2Cellos daarin slaagden.

Maar in hoeverre kunnen zij de muzikale vergelijking doorstaan met de klassieke groten van vroeger, zoals bijvoorbeeld Chopin? Hoe dan ook geven zij me – elk op hun eigen wijze, elk op een andere manier – een zekere droefenis. Hoe kan muziek voor droefenis zorgen?

De transcendente droefenis van Hugo van Sint-Victor

Hugo van Sint-Victor, een scholasticus uit het begin van de twaalfde eeuw, schreef al hierover: ‘Als we de schoonheid bewonderen van mooie dingen, ervaren we zeker vreugde, maar tegelijkertijd ook een gevoel van enorme leegte.’

Bij het waarnemen van mooie dingen, dus ook muziek, hoort dus onlosmakelijk een zekere droefenis. We nemen iets groter en imposanter waar dan onszelf, wat dan op zijn beurt verwijst naar iets nog veel groters. Het streven naar schoonheid is een onderneming die de mens overstijgt. Daar past een nederig gevoel bij, een nederige droefenis.

‘Hurt’, of de droefenis van Trent Reznor

Als jongere was ik een alternativo, niet geïnteresseerd in droefenis en nederigheid, wel in luid, snel en stoer, zoals bij de harde industriële muziek van Nine Inch Nails (NIN). Toen kwam zijn doorbraak in 1994 met ‘The Downward Spiral’. De titel hintte er al aan, dat album ging over weinig plezierige gevoelens van ontmenselijk over drugs tot zelfmoord, meestal met muziek die best op hoog volume wordt afgespeeld.

Het bevatte ook de veel rustigere ‘Hurt’ en die kon me stiekem wel bekoren. Deze zeer persoonlijke song gaat over een diep gat in het leven van een eenzame jonge drugsgebruiker en doorstond de tand des tijds. David Bowie merkte het nummer nog op en zong het ooit, samen met Trent Reznor (de zanger van NIN) live. Hoewel ik fan was van dit album, verdween mijn interesse in NIN de volgende jaren. Mijn onrustige muzikale smaak wilde niet bij een beperkte hoeveelheid genres en idolen blijven hangen.

‘Hurt’, of de droefenis van Johnny Cash

Onverwacht raakte ‘Hurt’ me in 2002 opnieuw met een eigenzinnige cover van Johnny Cash. Dat bleek wat later zijn muzikale testament: Cash voorvoelde zijn dood al toen, hevig sukkelend met zijn gezondheid. De videoclip van ‘Hurt’, met doodskist en al, toonde dat wel zeer duidelijk. In 2003 stierf June Carter, de liefde van zijn leven, hijzelf enkele maanden later. Neem nu de volgende cruciale passage:

What have I become?
My sweetest friend
Everyone I know goes away
In the end

Uit de mond van Cash gaat dit niet meer over drugs of over een jongeman met depressieve gedachten, maar over een oude man aan het einde van zijn leven. Dezelfde song, dezelfde woorden, toch een heel andere vorm van droefenis. Let ook op de piano die eenvoudig en plots repetitief op de voorgrond komt. Ook bij de oorspronkelijke song hoor je de herhaling. De stoere Reznor gebruikte daarvoor natuurlijk andere middelen.

‘Hurt’, of de klassieke feel van 2Cellos

Weer bijna tien jaar later bracht 2Cellos ook nog een gesmaakte cover uit van ‘Hurt‘, instrumentaal dan wel, daarin zowel de pijn van Reznor als die van Cash verwerkt in een klassiek aandoende compositie. Deze versie heeft zeker zijn kwaliteiten, maar in de klassieke setting vallen de beperkingen van de song beter op: de typisch aan veel popsongs nadrukkelijke, dreunende herhalingen en gebrek aan een flow in de compositie.

Ondanks de voortreffelijke uitvoering komt een hint van saaiheid naar boven. Ik ben dan ook geen fan. En als ik terug luister naar Nine Inch Nails, merk ik dat die voorspelbaarheid er toen eigenlijk ook al in zat. Mijn eigen muzikale smaak was ondertussen ook sterk geëvolueerd: ik luisterde steeds meer naar klassieke muziek en vond steeds meer pop en rock, hum, nogal dunnetjes.

‘De druppel’, of de droefenis van Chopin

Mijn muzikale zoektocht in de klassieke muziek intensiveerde en bracht me tot Prelude Op. 28, No. 15 van Chopin, vandaag beter bekend als ‘De druppel’. Het stuk valt op verschillende punten met ‘Hurt’ te vergelijken: ten eerste net zoals bij Reznor als bij Cash, lag ook bij Chopin de dood op de loer. Hij had tuberculoze, toen een ongeneeslijke ziekte. Daarnaast maakte hij zich ook zorgen om zijn geliefde minnares, George Sand. Dus Reznor: suïcidaal, Cash: aan het einde van zijn leven, Chopin: ongeneeslijk ziek en onredelijk bezorgd.

De opvallende eigenschap van Chopins stuk is een herhaalde noot met de rechterhand, in het begin delicaat, daarna meer geprononceerd. Dat geeft het stuk een moderne feel en is dan ook de reden waarom Prelude Op. 28, No. 15, vandaag een veel hogere populariteit geniet dan veel van zijn andere werken. En met dit ‘gedreun’ hebben we het tweede vergelijkingspunt met ‘Hurt’. Luister maar eens naar deze Lang Lang-versie van ‘De Druppel’, met een beetje fantasie kan je Reznor en Cash hier samen ‘hurt’ op horen zingen. Bijvoorbeeld ‘What have I become?’ aan 3:50 en ‘my sweetest friend’ rond 4:22.

Bij mijn weten doet Chopin overigens zo’n dreunen nergens anders. Bijvoorbeeld Nocturne no. 20 is veel typischer voor hem. De bekende Poolse pianist Władysław Szpilman speelde deze nocturne nog tijdens een radioshow op September 23, 1939 toen Warsaw door Duitse legers werd belegerd, en aan het einde van de oorlog voor een Duitse officier ontdekt in het platgebombardeerde Warsaw (verfilmd door Roman Polanski in The Pianist). Kortom, complexe klassieke muziek is in staat zeer sterke gevoelens over te brengen, ook nu nog.

Concrete of abstracte muziek?

Rond zijn druppelprelude kreeg Chopin nog een discussie met Sand: volgens haar hoor je er de regen in. Hij vond dat onzin. Regen was een veel te concrete verwijzing, zoals meer in detail uitgelegd in ‘Waarom Chopin de regen niet wilde horen?’ van Marlies de Munck. De hedendaagse naamgeving ‘de druppel’ zou hij dan ook haten. Dat brengt ons tot een andere droefenis: zijn muziek stamt uit een andere tijd, een tijd met andere voeling, een tijd met andere angsten en andere ambities dan vandaag. Smaken evolueren, samen met de tijdsgeest, en zelfs de grootste reactionair krijgt daar last van.

Dat evolueren is niet noodzakelijk een verbetering: de bekende schrijver Milan Kundera stelt dat we in toenemende mate kinderen zijn geworden. Zijn we wel nog in staat om geniale klassieke muziek te maken of ten volle te appreciëren? Is het daarom dat hedendaagse muziek al te gemakkelijk vervalt tot het platte moderne gedreun en wat idiosyncratisch blijft hangen rond één gevoel, één structuur, één mededeling. Verliezen we iets belangrijks met de tijd?

Vandaar dus nog een reden tot droefenis: hoeveel zalen in de wereld ook Chopin of andere klassieke muziek brengen en in hoeveel films we ze opvoeren, ergens is die muziek dood. Is dat een elitaire opmerking? Maar misschien straalt het gat in de muzikale cultuur van de elite af op de muzieksmaak van de gewone man, en drijft het deze neergang van de popmuziek (die je ook op tekstueel vlak kunt waarnemen)?

Droefenis in de muziek is van alle tijden

We hebben dus uiteenlopende redenen om droefenis in muziek te herkennen. De transcendente schoonheid ervan is al een eerste reden: het verwijst naar iets groters dan ons, iets belangrijkers. Schoonheid is belangrijk. Tragedies zijn een tweede reden: zoals de postmoderne depressie van Reznor, de op zijn einde wachtende Cash, de zieke Chopin, of ook de inval van wrede vijandelijke troepen, de erkenning van een onmogelijke vriendschap tussen vijanden. Ten derde is er de droefenis, gelieerd aan het verliezen van deze schoonheid: oude muziek die uit de handen glipt door het verstrijken van de tijd en waar we ons moeilijk nog mee kunnen vereenzelvigen. En ten vierde, het verlies door de toenemend infantiliserende samenleving.

Maar gelukkig hebben we dan toch nog altijd kunstenaars als Reznor, Cash en zelfs 2Cellos, of pianospelers als Szpilman en Lang Lang, die elk op hun manier, en de één misschien minder goed dan de ander, ons bevestigen dat de schoonheid van muziek niet volledig in het verleden ligt en die ons er misschien wel toe kan bewegen een traantje voor ontzaglijke schoonheid weg te pinken.

Cash

Hedendaagse muziekkwaliteit gaat sterk achteruit, maar er zijn recente parels te vinden