Zaterdag 25 juni, de voorpagina van twee Nederlandse kranten. Trouw plaatste een foto van een vrouwenrechtenactiviste, die huilde van verdriet omdat het Amerikaanse Hooggerechtshof het deelstaten mogelijk maakte abortus te verbieden. Het Nederlands Dagblad plaatste een foto van ‘pro life’-activisten, die elkaar vanwege diezelfde uitsprak van vreugde omhelsden. Twee verschillende reacties op hetzelfde nieuwsfeit.

Trouw was ooit protestants-christelijk, het Nederlands Dagblad is het nog steeds. De verschillende voorpagina’s lijken vooroordeelbevestigend. ‘Gelovigen zijn tegen abortus, niet-gelovigen voor’. Is het echt zo zwart-wit?

Nederlandse abortuswetgeving eind jaren ’70

In 2016 verscheen Dubbelspoor, de memoires van de Nederlandse jurist en historicus Cees Fasseur (1938-2016), vooral bekend van zijn tweedelige biografie van koningin Wilhelmina. Halverwege zijn werkzame leven werd hij hoogleraar geschiedenis in Leiden. Daarvoor was hij ambtenaar op het ministerie van Justitie. In die functie werd hij opgedragen voor het kabinet-Van Agt/Wiegel (1977-1981, christendemocratisch/rechts-liberaal ) een wetsvoorstel op te stellen voor legalisering van abortus. De christendemocraat Job de Ruiter was justitieminister.

‘Een uitgesproken mening had ik niet over het abortusvraagstuk. Dat de vrouw in beginsel zelf moest kunnen beslissen stond buiten kijf. (…) Maar met het sterk ontwikkelde abortustoerisme en de geldzucht van sommige louche artsen had ik moeite’, schrijft Fasseur. (p. 127)

Het wetsontwerp van Fasseur bevatte een verplichte bedenktijd van vijf dagen. Dit om te voorkomen dat malafide artsen spoedabortussen zouden uitvoeren op buitenlandse vrouwen. En om christelijke partijen ook voor het wetsvoorstel te laten stemmen.

‘Tot mijn verbijstering kreeg ik het wetsvoorstel van De Ruiter terug met de mededeling dat hij die bedenktermijn van vijf dagen onjuist vond. Dat was paternalistisch en betuttelend. Zo’n voorstel strookte niet met moderne denkbeelden over de positie van de vrouw. Dat kreeg ik, naar eigen oordeel vrijzinnig liberaal van politieke overtuiging, te horen van een representant van het gereformeerde christendom.’ (p. 128)

De wet, mét die bedenktermijn, werd in 1980 met de kleinst mogelijke meerderheid (76 stemmen voor, 74 tegen) aangenomen. Dinsdag 21 juni 2022 werd de bedenktermijn afgeschaft. Een voorstel waar binnen de regering het links-liberale D66 blijer mee zal zijn dan de christendemocratische coalitiepartners CDA en ChristenUnie. De Amerikaanse beweging de andere kant op kreeg in Nederland meer media-aandacht.

Euthanasie

Bij abortus en euthanasie gaat het om beëindiging van (mogelijk) leven. Indien toegepast, is het resultaat onomkeerbaar. Reden voor zorgvuldigheid.

De Amerikaans-Nederlandse historicus James Kennedy publiceerde in 2002 een studie naar het Nederlandse euthanasiedebat: Een weloverwogen dood. De opkomst van de euthanasie in Nederland. Het viel hem op dat bij ons voorstanders van euthanasie nog steeds wilden voorkomen dat na legalisering druk zou worden uitgeoefend op ouderen en langdurig zieken om euthanasie te plegen. Tegenstanders erkenden op hun beurt dat het in sommige omstandigheden de minst erge oplossing kon zijn.

Voor euthanasie zijn is relatief makkelijk. Degene die het ondergaat, koos er zelf voor. Het alternatief is een lijdensweg. Toch zal menig voorstander hier een ‘mits’ aan verbinden. De laatste jaren wordt vergrijzing steeds vaker omschreven als last voor de economie. Gaan we op een dag alleenstaande gepensioneerden zonder nakomelingen aanpraten dat ze, zolang ze leven, een woning bezet houden en de samenleving op kosten jagen?

In Nederland pleiten sommigen, veelal verbonden aan de links-liberale partij D66 of aan de linkervleugel van de rechts-liberale VVD, momenteel voor ‘voltooid leven’. Ook gezonde mensen zouden mogen kiezen hun leven te laten beëindigen, als ze vinden dat ze lang genoeg hebben geleefd. De Raad van State oordeelde dat het betreffende wetsvoorstel onvoldoende waarborgen bevatte om te voorkomen dat mensen uit het leven stappen terwijl ze dit eigenlijk niet willen.

Voorstellen voor ‘voltooid leven’ worden doorgaans gedaan door mondige hoogopgeleide mensen. Niet iedereen is zo assertief, of zo individualistisch.

Abortus

Voor of tegen abortus wordt vaak eenvoudig voorgesteld: gelovigen zijn tegen, voorstanders zijn niet (langer) religieus.

De werkelijkheid is genuanceerder. Aangenomen dat monotheïsten zich vaker op Gods wil beroepen dan polytheïsten en animisten: genoeg joden, christenen en moslims die vinden dat abortus in sommige gevallen mogelijk moet zijn. In ieder geval bij verkrachting. Of bij ernstige gezondheidsrisico’s. Omgekeerd zijn er ook atheïsten en agnosten met bedenkingen.

Medische consensus en juridische definities veranderen namelijk weinig aan de volgende kwestie: begint het leven bij de conceptie of bij de geboorte? Een antwoord dat bij veel mensen, of ze een religie aanhangen of niet, een gevoelskwestie blijft. Wie denkt dat het leven begint bij de verwekking, heeft moeite met abortus.

Omdat zowel voor- als tegenstanders onder te verdelen zijn in gematigden en radicalen, zullen veel tegenstanders van abortus erkennen dat het wettelijk mogelijk moet zijn (al hopen ze dat zo min mogelijk mensen die optie benutten).

Seksuele voorlichting

Voor- en tegenstanders van abortus hebben belang bij goede seksuele voorlichting op school. Voorbehoedsmiddelen bieden geen honderd procent garantie, maar verkleinen het aantal ongewenste zwangerschappen (en geslachtsziekten). Dan is abortus ook minder nodig.

In Nederland, Duitsland en de Scandinavische landen gebeurt dit. Standaardonderwerp bij biologie op de middelbare school. Tot nu toe hoorde ik dat hier het aantal tienerzwangerschappen lager is dan in landen waar dit niet gebeurt. Voorlichting lijkt ook een ander effect te hebben. Omdat het de voor- en nadelen van seks belicht, lijken voorgelichte jongeren hun eerste keer een paar jaar later te beleven. Hoe ouder, hoe groter de kans dat alle betrokkenen er op dat moment aan toe zijn.

Bedenkingen tegen abortus als ‘recht’

Abortus en euthanasie worden vaak omschreven als ‘rechten’, of ‘verworvenheden’. Voor mijn gevoel dekken die termen de lading niet. Niemand hoopt hier ooit gebruik van te moeten maken. In bepaalde omstandigheden is het de minst erge optie. Daarom moet het wettelijk mogelijk zijn. Maar voorkom ook – liever – dat het nodig is.

Daarom herken ik mij niet in de berichtgeving in Nederland, en West-Europese landen in het algemeen, over het Amerikaanse besluit. Die berichtgeving kiest onvoorwaardelijk partij, in dit geval voor het Amerikaanse ‘pro-choice’. De nuanceverschillen binnen zowel voor- als tegenstanders van abortus blijven onbelicht.

Toch ongelukkig met abortusverbod

In de Amerikanen die blij zijn met de uitspraak herken ik mij evenmin. Om twee redenen. Om te beginnen lijkt een fanatieke minderheid binnen Amerikaans rechts, binnen de behoudende christenen, nu de toon te zetten. Dat is mogelijk door een aantal kenmerken van het Amerikaanse politieke systeem. ‘De winnaar krijgt alles’, waardoor een paar stemmen in enkele deelstaten voldoende zijn om de ene dan wel de andere kandidaat president te maken.

Ongeacht of de betreffende georganiseerde minderheid uiterst links is of uiterst rechts, het blijven fanatiekelingen die hun minderheidsstandpunt dwingend opleggen aan de rest van de bevolking. Democratie toont zich echter niet in de letter, maar in de geest. Fanatici aan de macht is altijd eng. (Zijn mensen die de abortustermijn willen oprekken naar 18 weken, halverwege de zwangerschap, géén fanatici?)

Voorlichting

Ten tweede zijn Amerikaanse conservatieven vaak niet enkel tegen abortus, maar ook tegen seksuele voorlichting. Voorlichting zet in hun ogen jongeren aan tot seks. Seks mag pas na het huwelijk.

In sommige conservatieve staten komt seksuele voorlichting op school daarop neer. Pubers trekken alleen een andere conclusie. ‘Geslachtsgemeenschap mag niet voor het huwelijk, de rest mag dus wel.’ Bij goede voorlichting hadden ze tenminste geweten dat orale en anale seks net zo goed geslachtsziekten kunnen opleveren.

Diezelfde Amerikanen die menen dat voorlichting leidt tot meer seks, zien geen verband tussen de hoeveelheid wapens die vrij verkrijgbaar is en het aantal schietincidenten. Erg consequent is het niet.

De federale overheid mag van Amerikaanse conservatieven geen macht hebben om burgers te betuttelen. Een deelstaat die abortus verbiedt, ontneemt alsnog keuzevrijheid. Wat de ene bestuurslaag niet mag, mag de andere wel, zolang het maar jouw standpunten zijn?

Dus ja, ik kan mij voorstellen waarom het besluit van afgelopen vrijdag, en de snelheid waarmee behoudende deelstaten abortus weer verbieden, een deel van de bevolking schrik aanjaagt. Al kan ik mij ook voorstellen hoe abortus overkomt op mensen die ongewenst kinderloos zijn en maar al te graag hadden geadopteerd.

Cees Fasseur

Abortusdebat is ingewikkelder dan alleen maar ‘voor’ of ’tegen’