Het ruime en doorzonde huis in de Antwerpse Louizastraat is rijk aan boeken. Jan Vanriet is een gedreven lezer en verdiept zich slag om slinger in duizenden bladzijden om een thema voor zijn picturale productie te omsingelen. Een Moskoviet bestelde ooit een schilderij over de nazi-belegering van Leningrad in 1941. De bewoners waren zo wanhopig dat kannibalisme opdook. Die ene gevraagde prent werd de start voor 118 schilderijtjes over de terreur buiten de stad en de terreur binnen de stad.

Stalin liet tegenstanders, critici, onwelkome burgers liquideren in het bedreigde Leningrad. Jan Vanriet: ‘Ik bijt mij vast in opdrachten door goed huiswerk te maken, dus door veel lectuur, door het te rade gaan bij allerlei bronnen, ook op het internet. (glimlacht) Zo ontdekte ik Stalin als liefhebber van banale revuefilms.’

Rijpe combinatie van het picturale en de poëzie

Corona heeft niet belet dat de nieuwe gedichtenbundel Heldenleven (uitgeverij Polis), met gouaches, verschijnt. Wel is een retrospectieve met schilderijen en tekeningen in Galerie De Zwarte Panter in quarantaine gesukkeld. Herkansing einde september 2019? Voor ik vertrek krijg ik vriendelijk de catalogus Collected Stories in de hand gedrukt: schilderijen en teksten van Jan Vanriet plus een essay van de Poolse dichter Adam Zagajewski. Jan Vanriet: ‘Ik heb altijd het picturale en de poëzie gecombineerd. Na mijn eerste dichtbundels heb ik wel twintig jaar gezwegen. Het vergt rijping om iets trefzeker op doek of papier te brengen en dat geldt eveneens voor gedichten.’

Reden om langs te gaan bij Jan Vanriet is zijn reeks van 46 tekeningen in het opnieuw vertaalde Radetzkymars van Joseph Roth. Els Snick zet onverdroten haar arbeid verder om deze Oostenrijkse Europeaan opnieuw bekender te maken in de Lage Landen en hem creatief te vernederlandsen. Zij vroeg aan Jan Vanriet om de vertaling te ondersteunen met illustraties. Wat een meerwaarde werd. Jan Vanriet: ‘Het illustreren van boeken en het tekenen van boekomslagen deed ik vooral toen ik jong was. Ik tekende voor Maria Lecina van de jarige Nederlandse dichter Johan Werumeus Buning en er was een vraag om tekeningen voor Dood in Venetië van Thomas Mann en voor Hugo Claus’ Het teken van de hamster. Jaren later was er Rode Regen met Cees Nooteboom en nu dit.’

Briljante schildering van het einde van Oostenrijk-Hongarije

Jan Vanriet kende en las Radetzkymars, een briljante schildering van de laatste snikken van het keizerlijke en koninklijke Oostenrijk-Hongarije. ‘K und K’, spottend gedoopt Kakanië, was een veelvolkerenstaat met Europese allure. ‘Ik ben reeds jaren een fan van Joseph Roth, en Els Snick, de vertaalster, polste of ik voelde voor tekeningen. Ik twijfelde, want wat kan ik toevoegen aan deze prachtige roman? Je breekt ongevraagd in de fantasie in van de lezer en doorbreekt de autonomie waarmee deze het boek zal lezen. Aarzelend heb ik ja gezegd en de toezegging heb ik getest met proeftekeningen om te peilen of er meerwaarde zou zijn. Ja, was de uitkomst. 46 tekeningen zijn afgedrukt van een totaal aantal dat twintig stuks hoger lag.’

‘Radetzkymars heb ik voor deze opdracht driemaal van A tot Z herlezen. Er was geen werkschema en ik kreeg de vrije hand van Els en van de uitgever. De bedoeling was wel om een fraai boek te maken. De trigger voor de tekeningen waren passussen in de roman waar ik iets mee heb, bijvoorbeeld de rouw na de moordaanslag op de Oostenrijkse troonopvolger in Sarajevo. Het mij inleven in de situaties die Roth optekent, is niet zo moeilijk, het milieu en de landen die hij omvat, zijn samenlevingen die niet zo ver verwijderd zijn van de onze. Ik heb nog getuigen van die tijd en die milieus gekend. Joseph Roth heeft de blik van een goede journalist, met oog voor details. Hij beschrijft niet zomaar een interieur of een situatie. Alles heeft z’n betekenis.’

Parallellen tussen Kakanië en Europa

Radetzkymars is de literaire aankondiging van de nakende ondergang van Kakanië. Jan Vanriet: ‘Met de toen en nu relevante vraag, kan zoiets gewichtigs omvallen, kan het verdwijnen? Je hoeft geen doemdenker te zijn om dan te kijken naar de Europese Unie. Bij de treurnis om de erfopvolger verdringen zich edellieden, militairen, ambtenaren, bourgeois en terwijl een mars klinkt van Chopin roert het jonge nationalisme van de naar onafhankelijkheid strevende Hongaren zich.’

‘En dan moet de Eerste Wereldoorlog nog beginnen. De jonge von Trotta, een hoofdpersonage in Radetzkymars, trekt als militair naar het oosten van K und K en belandt er tussen Polen en halve Russen. Overal broeit de wil om af te scheiden van de eenheidsstaat. Spiegelen de jongste verkiezingen in Polen zich met het blijvende conflict, de verscheurdheid tussen het conservatieve platteland en de kosmopolitische steden, of grofweg, tussen het westen en het oosten van het land, aan het einde van het keizerrijk.’

Breder geschetst ziet Jan Vanriet een Europa met verschillende snelheden, ook binnen België duiken die op én in Vlaanderen. Jan Vanriet: ‘Wordt het geloven in een omvattende eenheid, in het samenleven van talen en culturen een wensdroom? Wat houdt ons nog écht bij mekaar in België en zelfs in de entiteit Vlaanderen? Erkennen en herkennen wij op dit kleine territorium een gemeenschappelijke achtergrond, een gemeenschappelijk verleden? (spottend) Op den duur is onze binding samen kijken naar Thuis of een wedstrijd van de Rode Duivels. Al tientallen jaren overheerst de commercie in de media. Volksverheffing is een vergeten en bijna besmeurd begrip. Op TV zijn alle vormen van cultuur weg, of ze leven heimelijk verdoken…’

Vensters op de wereld stelselmatig gesloten

Jan Vanriet las het lange essay over identiteit van Bart De Wever: ‘Ik vind het een interessante tekst, maar tot wat leidt hij concreet? Als Vlamingen naar Spanje en Italië reizen, kunst zien, de mensen opzoeken, vinden zij daar sporen van identiteiten. Omgekeerd leer ik daar hoe mijn eigen identiteit niet oninteressant is. Ik zie de Vlaamse politici bezig en bemerk niks relevants voor de volksverheffing, hoe oubollig dat woord ook mag zijn. Men laat alles op zijn beloop en men doet bijvoorbeeld mee aan het zich kostumeren als pandabeer.’

‘De vensters op de wereld worden hier stelselmatig, meestal zonder daarover na te denken, en stoemelings, gesloten. Wij nemen halsstarrige posities in en het is bijvoorbeeld ongezond dat wij de anderstaligen in dit land nog amper kennen en frequenteren. Ben ik zelf schuldig aan die apartheid? Kan zijn, ik heb Franstalige vrienden, werk samen met Franstalige galeristen en vindt verzamelaars over de taalgrens. Echter, ik heb niet meer de tijd en het perspectief om te militeren en mee die verwijdering terug te draaien. Op dit ogenblik is mijn prioriteit — ik werd 72 — de vraag: Hoeveel tijd is mij verder gegund in dit ondermaanse om mijn oeuvre uit te bouwen?’

‘Ik merk ook dat in het algemeen met onze taalgenoten in het noorden de contacten verschralen. Het grenshek tussen noord en zuid is in de dertig voorbije jaren hoger geworden voor de Vlamingen en de Nederlanders dan pakweg de jaren zeventig, tachtig, toen bijvoorbeeld de Nederlandse televisie ook in onze huiskamers straalde en een informatieve voortrekkersrol had. Denk maar aan de VPRO.’

Beladen verleden, hoopvolle vriendschap

Jan Vanriet is mild en noemt zich een discreet man: ‘In mijn autobiografische boek Radeloos Geluk van 2018 had ik meer anonimiteit voor ogen, echter de uitgever drong aan op iets minder verhulling en meer namen. Voor mij ging het vooral om het schetsen van menselijke relaties, zonder bitterheid of veroordelingen. Maar het boeit me zeker, de kleine kantjes van de menselijke soort.’

Jan Vanriet vindt de actuele politieke vriendschap tussen Angela Merkel en Emmanuel Macron hoopgevend: ‘Twee belangrijke landen met een historisch beladen verleden dat veel vijandschap inhield die samen Europese saamhorigheid zoeken, is deugddoend. Zij sturen aan op stabiliteit en een onafhankelijke koers en dat boeit de kleine gaullist, die ik qua Europa in feite ben, in mij. Meer in het algemeen, staatslieden die getuigen van bedachtzaamheid en vakmanschap worden grote uitzonderingen. In de Italiaanse renaissance werd de matigheid beschouwd als een grote politieke deugd. Dat mis ik, samen met visie en consequent handelen..’

Cees Noteboom

Jan Vanriet: ‘Ik zie geen Vlaamse volksverheffing meer’

De Spaans-Catalaanse guerre des flics