Weinig Turken zijn zo moedig als Dr. Cengiz Aktar (°1955). In 2008 lanceerde hij een online oproep aan de Turken om excuses aan de Armeniërs aan te bieden. Als de Turkse staat halsstarrig de Armeense genocide bleef ontkennen, dan was het aan de Turkse burgers om iets tegen het grote vergeten te doen.

Aktar nam dit initiatief, geschokt als hij was door de moord op de Turks-Armeense journalist Hrant Dink. Die had zich altijd al ingezet voor de verzoening tussen Turkije en Armenië en bekocht dit op 19 januari 2007 in Istanbul met zijn leven (zie artikel in Doorbraak).

Wie is Aktar?

Aktar heeft er een jarenlange carrière bij de Verenigde Naties op zitten. Vandaag doceert hij politieke wetenschappen aan de universiteit van Athene. Hoewel hij in het verleden een pleitbezorger van de toenadering tussen Turkije en Europa was, onderwerpt hij het huidige Turkse regime aan een vernietigend oordeel.

Dat blijkt ook uit zijn laatste publicatie The Turkish Malaise. A Critical Essay (2021). Op zaterdag 26 maart discuteerde ik met hem over zijn boek. De discussie werd online georganiseerd door het European Center for Populism Studies (ECPS). Moderator was Dr. Erkan Toguslu.

Commentaar

Vooraleer de discussie met professor Cengiz Aktar aan te vatten, gaf ik de volgende commentaar op zijn essay:

‘Het essay van Cengiz Aktar staat bol van inspirerende gedachten. Samenvatten is haast onmogelijk omdat elke zin ertoe doet. Toch is er één zin die me terug in de tijd brengt naar het jaar 1999 toen ik in Ankara een discussie had over de dichotomie ‘ethnic nationalism’ [gebaseerd op afstamming] en ‘civic nationalism’ (gebaseerd op een bekentenis tot het land waar iemand geboren is of zich vestigt).

Iedereen kan Turk worden, zei een Turkse collega. Ik was het niet met hem eens omdat het zogenaamde civic nationalism van de Turken stoelt op de dominantie van een bepaalde etnische groep, de Turkstalige. Die gedachte zie ik bevestigd door wat Aktar schrijft op pagina 24: ‘Turkish national identity (…) tends to systematically confuse national citizenship with a particularistic and ethnic definition of Turkishness’ (Turkse nationale identiteit neigt ertoe systematisch nationaal burgerschap op een hoop te gooien met een particularistische en ethische definitie van het Turks-zijn). Dat inzicht loopt als een rode draad doorheen het essay. Het wordt al in de inleiding aangekondigd: ‘The monochrome nation appeared to prevail over the rich Ottoman cosmopolitanism’ (De monochrome natie leek te triomferen op het rijke Ottomaanse kosmopolitisme) (p. 7).

Verwestersing

Het Ottomaanse Rijk/Turkije is een land dat verschillende hervormingsgolven heeft gekend. Aktar beschrijft hoe de verwestersing het Ottomaanse Rijk in de 19de eeuw in zijn greep kreeg met de idee van een strak georganiseerde staat. De hervormingen van toen gingen uit van elites die het positivisme aanhingen. Laïcisme kenmerkte ook de elites die de republiek in 1923 stichtten. De Turkse republiek richtte de blik naar Europa, naar het Westen. Maar ze was wat haar interne samenstelling helemaal niet zo kosmopolitisch als het Ottomaanse Rijk voor de uitvinding van de natie “westerse stijl”.

Dat valt ook te verklaren door de trauma’s van het recente verleden: het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk, de nederlaag van 1918 en de woelige tijden die daarop volgden (de onafhankelijkheidsoorlog). En vooral ook: de noodzaak om de bewoners van de nieuwe staat die uit verschillende streken kwamen tot Turken te maken. Pluralisme kon de jonge staat zich niet veroorloven, gezien zijn kwetsbare positie in een vijandige wereld. Hij moest van binnen sterk zijn, d.w.z. homogeen, om te overleven en zich te consolideren. Zijn nationalisme was ‘defensive’ (p. 22). Veiligheid, ‘güvenlik’ in het Turks, van en binnen onschendbare territoriale integriteit stond en staat nog altijd hoog op de agenda.

Littekens

Hoewel de nieuwe natie seculier was, vormde de soennitische islam het bindende element voor haar bewoners en in recente tijden slaagde deze erin het laïcisme en de verwestersing te vervangen als in een soort van tegenoffensief. ‘Zuivering’ vormt een constant gegeven de laatste twee eeuwen. Afhankelijk van de politieke omstandigheden werden onderscheiden groepen het slachtoffer van uitsluiting of etnische en religieuze groepen ‘reiniging’.

Aktar verwijst naar de Armeense genocide als ‘the mother of all taboos in these lands’ (p. 27). Haar erkennen is de voorwaarde ‘to listen to and understand the Other, and to begin our collective therapy’ (om te luisteren en de Andere te begrijpen en te beginnen met onze collectieve therapie).

Want ook dat is weer zo een rake vaststelling van Aktar over ‘the vast majority of the Turkish public who wears the scars of centuries-old genocides, pogroms and spoliations against non-Muslims, non-Sunni and non-Turks’ (p. 47) (de overgrote meerderheid van het Turkse publiek dat de littekens van eeuwenoude genocides, pogroms en plunderen van niet-moslims, niet-soennieten en niet-Turken draagt).

In Turkije heeft dit intern een defensieve houding teweeggebracht en naar buiten toe een agressieve houding tegenover wie dit onrecht bekritiseert en deze kwesties aankaart. De Turken zijn ‘a people of state’ (p. 17) (een volk dat in termen van de staat denkt) en ze zijn dat zozeer dat alles wat het gezag van de staat aantast, als een persoonlijke belediging wordt aangevoeld. Kritiek op de regering, op het officiële narratief wordt gelijkgesteld met kritiek op de natie. Kritiek en zelfkritiek vormen de toegang tot het verlichte denken. We zien dat je in een Westers land kritiek kan uitoefenen op het officiële beleid en dat je toch een patriot kan zijn.

Totalitaire orde

Aktar klaagt de ‘Turkish malaise’ aan als gevolg van de historische verscheurdheid van de Turkse samenleving tussen staat, natie religie, het (Ottomaanse) Rijk en het Westen. En deze malaise articuleert zich ook in het heden door de versterking van een ’totalitaire orde’ (p. 47), door een toestand van oorlogszucht, zowel extern als intern naar andersdenkenden toe. De toorn van de staat treft het kritische individu dat niet past binnen de ideologie van de ‘nationale wil’ zoals de huidige president de massa noemt die de ‘bron van de legitimiteit van zijn regime’ (p. 56) is. Populisme is totalitair geworden, zou men kunnen zeggen.

Het is een eerder somber beeld dat uit zijn essay spreekt. Ik moet vaak denken aan wat een Turkse vriend begin 2000 zei toen we langs Anitkabir (het mausoleum van Atatürk) in Ankara reden: ‘Atatürk, what has become of your republic?’ (Atatürk, wat is er toch van jouw republiek geworden?). Uit het essay blijkt dat de zaden van de malaise al gestrooid werden bij het begin van diezelfde republiek, waar ‘The many identities inherited from the Empire were buried in in this artificial nation’ (De vele identiteiten, geërfd van het Rijk, in deze kunstmatige natie werden begraven) (p. 7).

Kritiek op Europa

Maar Aktar spaart ook de kritiek op Europa niet, dat ten tijde van het Rijk de zogeheten ‘Turk’ beschouwde als een ‘infidel conqueror because he was a Muslim’ (heidense veroveraar omdat hij een moslim was) (p. 6). En waar in recente tijden ‘the public opinions were massively packed with clichés’ (de publieke opinies werden verpakt met clichés) (p. 33). Europa weet niet hoe om te gaan met de malaise. Aktar noemt de malaise dan ook wederzijds.

Al bij al geeft zijn essay een doordringend beeld van waar het in de Turkse samenleving en staat om draait, van alle kwetsuren en gebreken en hoe dit alles historisch en politiek verklaard kan worden. Ik zou het willen vergelijken met de beste essays van een Sebastian Haffner die de Duitse geschiedenis wist te ontleden met enkele krachtige inzichten.’

Cengiz Aktar

Het verdriet van Turkije