Willen we de geschiedenis niet vervormen, dan moeten we ook op televisie voorzichtig omspringen met het begrip fascisme. Niemand zal wel op het idee komen de Britse oorlogspremier Winston Churchill een ‘fascist’ te noemen. Toch vond hij dat het Italiaanse fascisme ‘rendered a service to the whole world’, zo staat het letterlijk in de Encyclopaedia Britannica, uitgave van 1966. Het verleende een dienst aan de hele wereld… In latere edities ontbreekt deze passage.

Wordt de encyclopedie tegengesproken door eigentijdse bronnen? Integendeel. Neem nu The Times van 21 januari 1927. Daarin vinden we een artikel Churchill over het fascisme, ondertitel ‘Antidotum tegen het Sovjet-gif’. Na een bezoek aan Mussolini staat Churchill journalisten te woord en zegt onder meer: ‘Het is volkomen absurd te suggereren dat de Italiaanse regering niet op volksbasis rust of dat het niet wordt ondersteund door de actieve en praktische instemming van de grote massa.’ (…) ‘Zou ik een Italiaan zijn, dan ben ik er zeker van dat ik van het begin tot het einde van ganser harte bij jullie had moeten zijn in jullie triomfantelijke strijd tegen de dierlijke lusten en hartstochten van het leninisme’.

Maar wat betekent ‘fascisme’ nu juist?

De inhoud van het begrip fascisme — en de afgrenzing ervan zo mogelijk nog méér — is een onder historici uitermate omstreden zaak.

Je kan geen wetenschappelijke studie in de hand nemen die nog maar in de buurt van het fascisme komt, of je stuit vanaf het begin op restricties: ‘Men moet zich buigen voor de feiten, er bestaat geen enkele algemeen aanvaarde definitie van het fascistische fenomeen, geen enkele consensus, hoe minimaal ook, over zijn verspreiding, over zijn ideologische wortels of over de werkwijzen die het karakteriseren.’ Dat zuchten Serge Berstein en Pierre Milza in hun standaardwerk Dictionnaire des fascismes et du nazisme, nochtans 866 pagina’s dik.

Dit gegeven leidt tot de vaststelling dat ‘de oververzadiging van theoretische constructies ondertussen duidelijk de nood aan empirisch gefundeerd onderzoek (heeft) aangetoond’, stelt de Leuvense hoogleraar Georgi Verbeeck. De bestaande fascisme-literatuur kan men aan de hand van het gebruikte afgrenzingscriterium in vijf groepen verdelen, namelijk degenen die menen dat het fascisme-begrip mag/moet omvatten:

Italië (ten tijde van Mussolini);
Italië en Duitsland, ten tijde van Mussolini en Hitler (bekende wetenschappers als Renzo De Felice en Karl Dietrich Bracher haken hier al af);
Italië, Duitsland en andere landen, van Spanje en Portugal tot oneindig;
alle conservatieven;
alle niet-communisten.

Het geüniformeerd belijden van een ideologie

Bij sommigen gaat het fascisme-belletje rinkelen als ze uniformen ontwaren in het politieke spectrum. Het geüniformeerd belijden van een bepaalde ideologie is inderdaad een typisch verschijnsel uit de jaren 1920 en 1930, maar het overschreed alle partijgrenzen. Een van de oudste organisaties van geüniformeerde militanten is waarschijnlijk het protestantse Leger des Heils, een sociale, caritatieve en bekeringsformatie, opgericht in 1865. Tot op de dag van vandaag dragen ze zwarte uniformen met kepies en op de kraag een S. Het Leger des Heils kent dezelfde graden en hiërarchische structuur als elk ander leger. Het wordt geleid door een generaal. De huidige is Brian Peddle.

Zowel katholieke als linkse organisaties hadden in het interbellum hun geüniformeerde afdelingen. Ze zijn vaak moeilijk uit elkaar te houden. Herinner u de foto die De Standaard op 25-26 oktober 2014 publiceerde met als onderschrift: ‘De militie van het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen met gebalde vuisten op de 1 mei viering in 1939 in Brussel’. In werkelijkheid waren het leden van de linkse USAF-militie, de Union Socialiste Antifasciste.

Groeten met een gestrekte rechterarm was evenmin een louter fascistisch gebruik. Het was ook zeer gangbaar in turnkringen en sportmiddens waar het de ‘olympische groet’ werd genoemd. Ook in katholieke actie was dat ingeburgerd. Deze groet met gestrekte rechterarm werd nog in 1956 als ‘vlaggegroet’ aangeduid in het Leidersboek van de KSA-Jong Vlaanderen. Idem bij de Kajotters, de Katholieke Arbeidersjeugd.

De echte fascisten dan

België kende voor de oorlog drie fascistische organisaties: het Légion Nationale, opgericht in 1922 en vanaf 1924 geleid door de Luikse officier en advocaat Paul Hoornaert (1888-1944). Het Légion was een zwart geüniformeerde militie, even fascistisch als belgicistisch. Het Légion nam deel aan het internationaal fascistische congres van 1934 in Montreux.

De tweede was Rex, in 1930 opgericht door de student Léon Degrelle (1906-1994). Het evolueerde van een rechts-katholieke (de naam verwijst naar Christus Koning) vernieuwingsbeweging naar een fascistische partij, die mislukt, en vanaf 1940 naar een nationaalsocialistische beweging. Rex werd gefinancierd door het fascistische Italië dat het als zijn legitieme vertegenwoordiger in België aanzag.

Voor de intellectuelen was er het Institut d’Etudes Corporatives, een denktank met puur fascistische inslag. Het werd opgericht door Charles Anciaux, directeur op het Belgische ministerie van Financiën — een oom van Volksunie-man Vic Anciaux — en de katholieke volksvertegenwoordiger Georges Michaux. Beide stichters zijn overleden in 1940.

Voor degenen die fascisme en nationaalsocialisme graag op een hoop gooien: bedenk dat Paul Hoornaert van het Légion Nationale omkwam in het nazi-kamp Sonneburg en Georges Valois, stichter van de eerste Franse fascistische formatie Le Faisceau in het concentratiekamp Bergen-Belsen. Om maar die twee te noemen.

Het historische fascisme en het hysterische ‘fascisme’

Het oneigenlijke gebruik van de term ‘fascist’ als scheldwoord, ‘fascistisch’ als ultieme diskwalificatie, is een doelbewuste, door Russische communisten gelanceerde terminologie. In recente tijden overgenomen door cultuurmarxisten en poco-aanhangers (‘political correctness’), volgens het procedé ‘guilt by association’.

Even terug in de geschiedenis. In 1917 grepen de communisten de macht in Rusland. Ze wilden in zoveel mogelijk landen aan het bewind komen, de wereldrevolutie ontketenen. Alle Europese landen waren erg verzwakt door de Eerste Wereldoorlog: politiek, sociaaleconomisch, maar vooral psychologisch. Dus het scheen mogelijk.

Maar dan duikt er al in 1921 in Italië de Partito Nazionale Fascista (PNF) op, geleid door ene Benito Mussolini, gepokt en gemazeld in de socialistische beweging. In 1922 organiseert die een Mars op Rome. Koning Victor Emmanuel III benoemt Mussolini tot premier. In 1924 wint de PNF de parlementsverkiezingen en beschikt ze over een zetelmeerderheid.

Stalins begripsverruiming

De communisten waren bijzonder teleurgesteld dat de socialisten in meerderheid voor de democratie kiezen en hen niet volgden op het pad van de ‘wereldrevolutie’. Stalin schrijft in 1924: ‘Het fascisme is een op de actieve medewerking van de sociaaldemocratie steunende strijdorganisatie van de bourgeoisie. De sociaaldemocratie is objectief de gematigde vleugel van het fascisme’. Letterlijk in J. Stalin, Zur internationale Lage, in: Inprekorr, 30.9.1924, nr.127, blz. 1684. Vanaf dan begint de oeverloze uitdeining van de term ‘fascisme’. Socialisten en sociaaldemocraten worden ‘sociaalfascisten’ gelabeld. Katholieke politici als ‘klerikaalfascisten’ gestigmatiseerd.

Na 1945 noemt de DDR (Duitse Democratische Republiek), door de Sovjets in 1949 opgericht in hun bezettingszonde, zichzelf een ‘antifascistische staat’. Zo begon de term ‘fascisme’ aan een tweede leven. George Orwell is een van de eersten die de oeverloze uitdeining van het begrip signaleert: ‘It will be seen that, as used, the word “Fascism” is almost entirely meaningless’. En: ‘The word Fascism has now no meaning except in so far as it signifies “something not desirable”…’ (‘Het zal duidelijk zijn dat het woord “fascisme”, zoals het wordt gebruikt, bijna geheel betekenisloos is.’ … ‘Het woord fascisme heeft nu geen betekenis, behalve voor zover het betekent “iets dat niet wenselijk is”…’)

Interessante exotische roofdieren

Ook de gerenommeerde Nederlandse historicus Hermann von der Dunk (1928-2018) noteert: ‘Wat allereerst opvalt, is de voortdurende verruiming die het begrip heeft ondergaan. (…) De term “fascist” behoort momenteel nog steeds tot de minst begeerde etiketten, wat niet wegneemt dat hij kwistiger wordt gebezigd dan ooit. De begripsverruiming lijkt onbeperkt. De naoorlogse generatie (…) voelde zich door het neomarxisme veelal gelegitimeerd om het begrip opnieuw drastisch te verruimen. (…) Zo weekt een geslacht dat Hitler en Mussolini slechts als interessante exotische roofdieren uit boeken en verhalen kent, de term los van hun oorspronkelijke dragers om hem toe te passen op degenen die in levenden lijve het kwaad lijken te representeren, vandaag’.

Groot is de verbazing van hedendaagse studenten, journalisten en dergelijken, als ze vernemen dat Gierarchia, het ideologische kaderblad van de Italiaanse fascisten, een vrouw als hoofdredacteur had. Bovendien was zij, Margherita Sarfatti (1880-1961), een Jodin.

Men is altijd de fascist van iemand

De uiterste rekbaarheid van het begrip fascisme is ook in andere landen aan de orde. Bij de Franse historicus Henri Michel (1907-1986), socialist, verzetsman en secretaris-generaal van het officiële Comité d’histoire de la Seconde Guerre mondiale, kunnen we dat nalezen.

‘Toen [president] Valéry Giscard d’Estaing naar Algerije ging, verklaarde een jonge “ontwikkelingshelpster” op de Franse televisie “dat ze niet ging luisteren naar die fascist”. Op een parlementaire vergadering verweet [minister] Poniatowski de communisten “fascistoïde” te zijn. (…) Tegenwoordig ervaart een groot deel van de jeugd iedere uiting van gezag , of ze nu van de vader komt of van een leraar of van een werkgever, als fascistisch. (…) Tegenwoordig is men zodoende altijd de fascist van iemand’.

Sindsdien (1977) is dit on est toujours le fasciste de quelqu’un een gevleugelde uitdrukking geworden. Von der Dunk wijst erop dat ‘de onbeperkte toepassing van het woord op al wat er in de historie autoritair, agressief of tiranniek is, een miserabele uitgangspositie voor een zinvolle benadering betekent’.

Ooit publiceerden de socioloog Alain Dieckhoff en de historicus Zeev Sternhell een heftige discussie over de vraag of het zionisme als een fascisme moet worden aangezien. En Robert O. Paxton, auteur van het bekende The Anatomy of Fascism gaf in het New York Review of Books toe: ‘The borders are fuzzy’ (‘De grenzen zijn vaag.’), en vroeg zich af ‘Do we include Stalin?’ (‘Nemen we Stalin er ook in op?’) … Terug bij Stalin, daarmee is de cirkel rond.

‘Laten we het copyright aan Mussolini’

Het laatste woord is aan Jacques Willequet (1914-1990), een tijdgenoot van het historische fascisme en bij leven hoogleraar aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). In zijn Le fascisme: autopsie, constat de décès (‘Lijkschouwing en vaststelling van overlijden’) stelt hij meteen: ‘Une définition très stricte s’impose’: een zeer stikte definitie is geboden.

Willequet besluit een artikel in Res Publica met de aanmaning: ‘Laten we aan die arme Mussolini het “copyright” dat hem toehoort. En ook, overstelpen we zijn nagedachtenis niet met een al te beaat goed geweten: de wereld van tegenwoordig zit vol met staatshoofden die veel onaangenamer zijn dan hij en die niemands verontwaardiging opwekken. (…) Hoogstens zijn we gerechtigd te eisen, denken we, dat politicologen en historici weten waarover ze praten’. En dat geldt ook voor de makers van Het verhaal van Vlaanderen.

Charles Anciaux

Het historische en het hysterische fascisme