Vandaag 5 mei is het exact 200 jaar geleden dat Napoleon Bonaparte zijn laatste adem uitblies in zijn ballingsoord Longwood op het eiland Sint-Helena. De Franse Keizer, na zijn definitieve nederlaag bij Waterloo verbannen naar die uithoek in De Atlantische Oceaan, was nog geen 52 toen hij stierf aan de gevolgen van maagkanker. Zowat alle historici zijn het er vandaag over eens dat hij niet vergiftigd werd, zoals een hardnekkige mythe lang wilde doen geloven.

Quarantaineregels

Napoleon, daar bestaat geen twijfel over, is de bekendste Fransman uit de geschiedenis. Zijn verwezenlijkingen, op het slagveld, zijn binnenlandse hervormingen als wetgever en administrator, zijn oeuvre als staatsman spreken wereldwijd tot de verbeelding. De Duitse filosoof Hegel noemde Napoleon ‘de ziel van de wereld te paard’. Over geen historisch personage verschenen meer biografieën. Sinds zijn dood, luidt een boutade, rolde er gemiddeld elke dag wel ergens een boek over de Corsicaan van de persen.

En, voor ik begin – et pour la petite histoire – dat zou misschien nooit het geval geweest zijn en Bonaparte was wellicht een banale Franse generaal van het Directoire (1995-1999), die laatste fase van de Revolutie, gebleven, mocht hij na zijn terugkeer uit Egypte op 9 oktober 1799 aan boord van het fregat Le Muiron de verplichte quarantaineregels gerespecteerd hebben voor reizigers uit ‘risicolanden’ (de pest!) en zich niet naar Parijs gehaast hebben.

Een ‘racist’, een ‘vrouwenhater’

Maar mag en moet Frankrijk hem ook officieel herdenken? En staat herdenken gelijk met huldigen? Mag men Napoleon bewonderen zoals Stendhal, die paradoxaal genoeg tegelijk besefte dat hij nooit onder diens regime had kunnen leven? Het moet niet verbazen dat de meningen daarover in Frankrijk zeer verdeeld zijn. Voor velen, in binnen- en buitenland, was en is Napoleon een tiran, ‘de grafdelver van de Franse Revolutie’, een ‘racist’, een ‘vrouwenhater’, een ‘massamoordenaar’, een ‘slavendrijver’. Maar in eigen land leerden generaties Fransen ook, dankzij Victor Hugo, Balzac, Stendhal of Alexandre Dumas, dromen over L’Epopée en Frankrijks grootheid die Napoleon belichaamde. Koning Louis-Philippe liet de stoffelijke resten van Napoleon in 1840, onder de Julimonarchie, overbrengen naar Frankrijk.

Napoleon bewonderen – of ‘de enorme roman die zijn leven was’, zoals hijzelf zijn militaire en politieke carrière niet lang voor zijn dood tegen Emmanuel de Las Cases omschreef die de uitspraak neerpende in zijn Mémorial de Saint-Hélène – is vandaag minder evident in het door de cancel culture en wokeness besmette Frankrijk. In Rouen wil de socialistische burgemeester Nicolas Mayer-Rossignol het ruiterstandbeeld van Napoleon dat al 150 jaar voor het stadhuis staat verwijderen en vervangen door een beeld van de feministische advocate Gisèle Halimi. Waarom niet meteen zijn doodskist verwijderen uit le Dôme des Invalides in Parijs?

Lionel Jospin

Zestien jaar geleden al, ter gelegenheid van de tweehonderdste verjaardag van Napoleons grootste militaire overwinning, de slag bij Austerlitz van 6 december 1805 tegen de Russen en de Oostenrijkers, weigerde toenmalig president Jacques Chirac de herdenkingsplechtigheden bij te wonen. Wel stuurde de neogaullistische president het Franse slagschip Charles-de-Gaulle om deel te nemen aan de plechtigheden ter gelegenheid van de herdenking van de zeeslag bij Trafalgar, de overwinning van Horatio Nelson op viceadmiraal Charles de Villeneuve die Napoleon er in oktober 1805 toe dwong zijn plannen om Engeland binnen te vallen definitief te begraven.

De gewezen socialistische premier Lionel Jospin zat op dezelfde golflengte als Chirac toen hij in 2004 bij uitgeverij Le Seuil zijn vlijmscherp en lezenswaardig pamflet Le mal napoléonien publiceerde. Ook voor hem verdient Napoleon geen herdenking. Het was dezelfde Jospin die in 1997 op de tribune van het Frans Parlement verklaarde dat de Parti communiste ‘in de geschiedenis altijd aan de goede kant van de barrière heeft gestaan’. Dat was vlak na het verschijnen van Le livre noir du communisme. Zijn partijgenoot en latere president François Hollande bleef dan weer manifest afwezig op de herdenkingen van de slag bij Waterloo. Vandaag vindt Alexis Corbière, woordvoerder van de radicaal linkse partij La France insoumise dat ‘de Republiek geen hommage mag brengen aan degene die een einde maakte aan het eerste republikeins experiment in Frankrijk.’ Tja, als een bewonderaar van de dictatuur van Robespierre het zegt…

Napoleon The Great

Zestien jaar geleden al? Napoleon was al bij leven het voorwerp van verhitte en passionele oordelen en vooroordelen. Schrijfster Madame de Staël en Chateaubriand, met de nodige nuances, zagen in hem niet meer dan een handige avonturier. De royalisten spuwden hem uit wegens de ontvoering en executie van de duc d’Enghien. Beethoven schrapte zijn naam op de partitie van zijn Eroica na de proclamatie van het Keizerrijk in 2004. De schilderijen van Goya over de wreedheid van de Franse troepen in Spanje spreken voor zich, de Russen vergeleken hem na de invasie van hun land in 1812 met Attila en Genghis Khan. Oorlog en Vrede van Tolstoj bracht in die afschuw weinig verandering. Maar dat beeld werd inmiddels ook in Moskou bijgesteld. De Russische historicus Adam Zamoyski, die in 2018 een tevens in het Nederlands vertaalde vuistdikke biografie over de Keizer schreef, is nog altijd kritisch, maar ziet in Napoleon geen bloedige tiran meer.

Prometheus

Churchill had heel zijn leven een buste van Napoleon op zijn bureel staan in zijn landgoed Chartwell en koesterde grote bewondering voor de Fransman. Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van Napoleons overlijden zetelde Churchill trouwens met enthousiasme in het erecomité dat verschillende herdenkingen organiseerde. Andrew Roberts, een Britse biograaf van Churchill én Napoleon, zegt in interviews dat het herdenken van de tweehonderdste verjaardag van zijn overlijden een evidentie in Frankrijk zou moeten zijn. Roberts, die zijn biografie de sprekende titel Napoleon The Great gaf, noemt Napoleon de verpersoonlijking van het verlicht despotisme van de verlichting. The Enlightenment on horseback, zoals hij het mooi formuleert.

Een levende mythe

Waarom Napoleon Bonaparte? De vier jaar geleden overleden Franse schrijver Jean d’Ormesson heeft zich in 2011 in de proloog van zijn even luchtige als erudiete Conversation tussen Bonaparte en diens juridisch raadgever Jean-Jacques Régis Cambacérès (jurisconsulte) die vraag ook gesteld. En zijn antwoord laat aan duidelijkheid niets te wensen over: ‘Waarom Bonaparte? Het antwoord is simpel. Omdat hij een genie is. Omdat hij de opvolger is van Achilles, César en Alexander de Grote. Omdat hij de loop der geschiedenis veranderde en de wereld waarin wij vandaag wonen aankondigt. Zijn mislukking schittert. Hij is een levende mythe die zichzelf creëert, een god die opduikt.’

Minder literair, maar rationeler dan d’Ormesson zeggen Thierry Lentz, directeur van de Fondation Napoléon en Jean Tulard, zowat Frankrijks ouderdomsdeken van de Etudes napoléoniennes, eigenlijk hetzelfde. De grootste zonde die een historicus kan begaan is die van het anachronisme. Historische figuren beoordelen met de morele normen van vandaag is een anachronisme plegen. En een historicus nuanceert. Ja, de slavernij werd onder Napoleon weer ingevoerd op de Antillen, maar onder invloed van Franse reders die de Britse concurrentie vreesden. Napoleon ging overstag, maar was eigenlijk tegen. En in zijn leger dienden zwarte en gekleurde generaals, schrijft Thierry Lentz in zijn pas verschenen Pour Napoléon. Een van hen was de vader van Alexandre Dumas.

En Macron?

Ik kijk uit naar de toespraak die Emmanuel Macron wel of niet zal houden deze dagen. Ik ben benieuwd of hij de geplande tentoonstellingen en colloquia met zijn aanwezigheid zal vereren, als de lockdown opgeheven wordt. Zijn eigen minister voor Gelijkheid tussen mannen en vrouwen Elisabeth Moreno wist het alvast niet, toen ze op 7 maart op RTL de vraag voorgeschoteld kreeg of Frankrijk de tweehonderdste verjaardag van het overlijden moet vieren. ‘Napoleon was de grootste vrouwenhater die ik ooit gelezen heb (sic) en hij heeft de slavernij weer ingevoerd. Maar hij was ook een grote figuur in de Franse geschiedenis; dus ik geef geen antwoord, ik weet het niet.’

En wij als Vlamingen? Natuurlijk mogen wij Napoleon niet herdenken. Hij heeft ons bezet, verdorie! Maar mocht ik Fransman zijn…

Lees hier ook de bijdrage van Wido Bourel, die zich ergert aan de heldenverering van Napoleon.

Charles de Villeneuve

Napoleon de Grote?