De Chinese communistische partij werd in 1921 opgericht in een Franse school in Shanghai. Vier rijke kwartieren van die stad waren al sinds 1849 een Franse ‘concessie’, een soort handelsnederzetting met koloniale status. Daar vergaderden vanaf 23 juli 1923 dertien afgevaardigden van de Chinese communistische-partij-in-oprichting, buiten het bereik van de Chinese keizerlijke overheid.

Op het meer dan maar

Het ‘stichtingscongres’ blijkt er een van lange adem. Op 30 juli valt de Franse politie binnen, waarschijnlijk getipt door een van de deelnemers. De Fransen beperkten zich tot het verjagen van de dertien communisten uit hun enclave. Die zetten hun stichtingscongres voort op een boot die in de aangrenzende provincie Zhejiang op een meer dobbert. De eindeloze discussies over de dictatuur van het proletariaat, de klasseloze maatschappij en de organisatie van de nieuwe partij duren voort tot een stuk in augustus.

Mao Zedong [1] (1893-1976) is aanwezig, maar neemt nauwelijks deel aan de debatten. Hij is de verslaggever die braafjes moet notuleren. Het is de universitair opgeleide Chen Duxiu (1879-1942), zoon van rijke handelaars, die de eerste voorzitter van de Chinese Communistische Partij wordt. Mao wordt in 1923 wel tot lid van het Centraal Comité gekozen, maar het jaar daarna gooit men hem er weer uit wegens ‘opportunisme’.

De rancuneuze Mao zorgt in 1927 mee voor de afzetting van Chen Duxiu en daarna voor zijn veroordeling tot vijftien jaar gevangenschap ‘wegens trotskisme’. Dat is een gebruikelijk ritueel in communistische kringen, maar in het geval van Chen was het de waarheid. Chen blijft bij Trotski zweren, zelfs als Mao hem de kans geeft weer in de Communistische Partij te worden opgenomen, op voorwaarde dat hij breekt met het trotskisme. Chen weigert koppig daarop in te gaan. Wel wordt hij in 1937, bij het uitbreken van de Tweede Chinees-Japanse Oorlog, vervroegd vrijgelaten. Chen sterft vijf jaar later een natuurlijke dood.

Mao, opgemerkt door een Nederlander

Mao werd al vroeg als een ‘beloftevol element’ opgemerkt door de Nederlander Henk Sneevliet (1883-1943), de vertegenwoordiger van de Komintern bij de Chinese Communistische Partij. Toch wordt hij pas in 1935, tijdens de befaamde Lange Mars, tot voorzitter van de CCP gekozen. Vanaf dat moment is hij ongenaakbaar en regeert dictatoriaal, eerst over de partij, dan over het hele land. Een moorddadig regime dat tientallen jaren heeft geduurd.

Het is een wijdverspreide misvatting dat de communisten, Mao en zijn CCP, het corrupte Chinese keizerrijk zouden hebben omvergeworpen. Dat bestond al niet meer sinds 1912. Het kwam ten val door een volksopstand, geleid door de arts Sun Yat-sen (1866-1925). Die stond aan het hoofd van de Kwomintang, de Chinese Nationalistische Partij, die voortkwam uit zijn eerder opgerichte Revolutionaire Liga. Dr. Sun Yat-sen werd de eerste president van de Chinese republiek.

Hij was en is voor westerse waarnemers ideologisch moeilijk te plaatsen. Nochtans heeft hij zijn politieke filosofie duidelijk verwoord in zijn boek De drie principes van het volk. Die principes zijn: nationalisme, democratie en volkswelvaart. De communisten geven daar vanzelfsprekend een socialistische interpretatie aan, maar voor anderen was hij een voorloper van het communautarisme of behoorde hij tot de Conservatieve Revolutie. Op Taiwan is het Lied der drie principes van het volk de nationale hymne.

Een coalitie van nationalisten en communisten

Aanvankelijk werkte de kleine Chinese communistische partij binnen de Kwomintang, de nationalistische partij van China. Ze werd daar geduld door Sun Yat-sen die streefde naar een zo breed mogelijke basis voor de jonge republiek. Na zijn dood in 1925 kwam generaal Tsjang Kai-sjek (1987-1975) aan het hoofd van de Kwomintang en weldra ook van de Chinese staat. Sun en Tsjang hadden o.m. gemeen dat ze protestanten waren, meer bepaald methodisten. Tsjang trouwde met een jongere zus van Suns vrouw.

Tsjang Kai-Sjek had zijn militaire opleiding in de Sovjet-Unie genoten. Hij had daar goed rondgekeken en kwam als overtuigd anticommunist terug naar zijn land. Mao Zedong en Tsjang Kai-sjek waren nog wel bondgenoten tegen de Japanse invasie, maar daarna was het voorgoed uit en kwam het tot een verschrikkelijke burgeroorlog die door Mao werd gewonnen. Tsjang en de zijn leger moesten de wijk nemen naar Taiwan dat vanaf dan ‘nationalistisch China’ werd genoemd.

De Vader des Vaderlands

Merkwaardig is dat Mao’s communisten Sun Yat-sen als Vader des Vaderlands zijn blijven aanzien. Cuiheng, de geboorteplaats van Sun Yat-sen, ligt op het vasteland, in de Volksrepubliek China en is een drukbezocht bedevaartsoord geworden voor Chinese communisten én opposanten. Van zijn kant riep Tsjang Kai-Sjek zijn voorganger Sun uit tot ‘Grondlegger van de Chinese Republiek’. Zowel in de Volksrepubliek China als de Republiek China (op Taiwan) staan er standbeelden voor dr. Sun Yat-sen. De universiteit die hij oprichtte in de Chinese provincie Guangdong bestaat nog altijd en heet nu de Nationale Sun Yat-sen Universiteit.

De school in Shanghai waar honderd jaar geleden de Chinese communistische partij werd gesticht, is nu een klein museum, met wassen beelden à la Madame Tussaud [2]. Naarmate zijn persoonlijke voorkeur kan men zich na bezichtiging aan de overkant te goed doen in het Franse luxerestaurant La Platane of in de Beierse bierstube.

In Mao-pak?

Uiteraard maakt heel Shanghai nu deel uit van de Volksrepubliek China, maar wel minder lang dan men denkt. In 1943, dus gedurende de Tweede Wereldoorlog, besloot de collaborerende Vichy-regering de Franse Shanghai-concessie aan China terug te geven. Gêne en verwarring na de oorlog. Was die beslissing van Vichy wel legitiem, was ze bindend voor Frankrijk? Maar generaal De Gaulle, toen aan de macht, was geen ‘politiek correcte’ heerser en bevestigde het besluit van zijn vijand maarschalk Pétain.

En voor de anekdote: de opvallende kleding die sinds de jaren 1960 in westerse progressieve kringen bekend staat als ‘Mao-pak’, heet in China ‘Sun Yat-sen-pak’. Ook tegenwoordig nog.

(1) Bij ons beter bekend als Mao Tse-toeng

(2) Met haar ware naam Marie Grossholtz (1761-1850), afkomstig uit Straatsburg.

Chen Duxiu

Honderd jaar geleden ontstond de Chinese communistische partij