Gezondheidszorg is meer dan het zuiver verlenen van fysieke zorg aan mensen die dit nodig hebben. De medische wereld wordt voortdurend geconfronteerd met ethische vragen over belangrijke thema’s. In deze aflevering van Doorbraak Radio geeft Chris Gastmans, professor medische ethiek, zijn visie op ethische kwesties in de medische wereld.

Kwetsbare waardigheid

In zijn nieuwe boek Kwetsbare waardigheid: ethiek aan het begin en het einde van het leven reikt Gastmans concrete oriëntaties aan voor het maken van weloverwogen keuzes aan het begin en het einde van het leven in verband met thema’s zoals abortus, euthanasie en levensmoeheid. De titel bevat reeds de kern van het boek, zegt Gastmans. ‘Ethiek moet het kloppende hart zijn van de gezondheidszorg omdat we daar te maken krijgen met mensen die kwetsbaar zijn.’ De coronacrisis heeft ons geleerd hoe kwetsbaar we als mens zijn. Dit is niet verbonden aan een bepaalde patiëntencategorie of levensfase, vindt Gastmans. ‘Die gedeelde kwetsbaarheid verbindt mensen en zorg is het antwoord daarop.’ Volgens Gastmans moet er echter nog een stap verder gegaan worden en is het ook belangrijk om de waardigheid van de zorg ik rekening te nemen. ‘Enkel de zorg die de waardigheid van de menselijke persoon respecteert kan bestempeld worden als goede zorg.’

Het medische ethische dilemma

De principebenadering is de dominante stroming in de medische ethiek, zegt Gastmans. Dit betekent dat er zich een ethisch probleem stelt als twee of meerdere principes met elkaar botsen. Deze ethische principes zijn respect voor autonomie, geen schade berokken, het weldadigheidsprincipe en het rechtvaardigheidsprincipe. In heel wat situaties komen deze principes in botsing met elkaar waardoor zich een ethisch dilemma voordoet, zowel aan het begin als het einde van het leven.

Het belangrijkste principe dat meestal overeind blijft is het respect voor de autonomie. Dat zien we ook in de hedendaagse debatten, zegt Gastmans. Gastmans stapt hiervan af en stelt na ruim onderzoek vast dat kwetsbaarheid de centrale beleving is van mensen die met deze ethische problemen geconfronteerd worden. ‘Die ervaring doet zich niet enkel voor bij patiënten maar ook bij het zorgpersoneel en de omgeving van de patiënt.’ De principebenadering is een deductieve benadering die theoretische principes toepast op concrete casussen, in tegenstelling tot de benadering van Gastmans die de ervaring van kwetsbaarheid centraal stelt in de ethische reflectie.

Nieuwe antwoorden

De benadering die Gastmans vooropstelt leidt tot genuanceerdere antwoorden op ethische dilemma’s dan de principebenadering. Vertrekkende vanuit een bepaald principe kan snel tot een zwart-wit denken leiden; zegt Gastmans. ‘Euthanasie of abortus worden als het enige goede vooropgesteld vanuit het principe van de autonomie en alle andere manieren om daar mee om te gaan worden dan als verkeerd gezien.’ De principebenadering is in feite een vereenvoudiging van een complexe ethische problematiek, vindt Gastmans. ‘Op moeilijke problemen zijn geen makkelijke antwoorden te bieden.’

Wanneer we geconfronteerd worden met een medisch ethisch probleem moeten drie fases doorlopen worden volgens Gastmans. Ten eerste is het belangrijk om een goed zicht te krijgen op het probleem en te achterhalen wat reeds geweten is. Ten tweede moet gekeken worden naar hoe het ethisch probleem beleefd wordt in de praktijk. Er mag dus niet te sterk gefocust worden op de theorie van de ethiek, want zo wordt de ethiek anoniem. De beleving van mensen is juist doorslaggevend. Tot slot bestaat de derde fase uit de ethische principes die een waarde geven aan de ethiek. Op deze manier ontwikkelt ethiek zich als een ondersteunende factor in een situatie waarbij mensen met een ethisch probleem geconfronteerd worden, benadrukt Gastmans.

Maatschappelijke reflectie

Het probleem van de levensmoeheid moet niet gezien worden als een probleem dat uit de persoon zelf groeit, vindt Gastmans. ‘Levensmoeheid is geen ziekte maar een gevoel dat in de maatschappelijke context moet bekeken worden.’ Volgens Gastmans is het een gevoel dat ouderen vooral ervaren waarbij ze verbinding verliezen in de maatschappij. Mensen die dit ervaren verliezen de verbinding met zichzelf en hun directe omgeving waardoor ze fundamentele eenzaamheid ervaren. Het probleem van de levensmoeheid houdt de samenleving een spiegel voor en roept de vraag op waarom we precies zorg verlenen, benadrukt Gastmans. Het zoeken naar een antwoord hierop vraagt tot maatschappelijke reflectie.

Euthanasie en dementie

Het debat over euthanasie bij personen met dementie getuigt van een reductionistisch mensbeeld, vindt Gastmans. ‘Alle nadruk wordt op de cognitieve capaciteit van de mens gelegd.’ Gastmans hanteert een meer inclusief mensbeeld waarbij autonomie inderdaad belangrijk is, ook op het einde van het leven, maar een mens is ook een relationeel wezen. ‘De relationele autonomie betekent dat de mens naast een individu ook een medemens is.’ Die verbondenheid betekent dat mensen ook verantwoordelijk zijn voor elkaar. De beslissing om euthanasie uit te voeren mag dus niet enkel gebaseerd zijn op de wil van die persoon die reeds jaren teruggaat, vindt Gastmans.

Redacteur artikel: Rani De Leeneer

Chris Gastmans

De heilige ‘ik’ van GroenPlus en Mieke Vogels

Chris Gastmans: ‘Kwetsbaarheid als centrale beleving bij medische ethische problemen’