Populisme, en meer bepaald rechts-populisme, is zo een van die begrippen waarmee veel geschermd, maar weinig verklaard wordt in de politieke arena die onze democratie is. Meestal dient het om de politieke tegenstander als ‘onserieus’ in een bepaalde hoek te duwen. Tijd dus dat er meer wetenschappelijk onderzoek over verricht wordt. Roland Vehrkamp en Christina Tillmann van de Duitse Bertelsmann Stiftung zijn aan het werk getogen en hebben driemaal telkens 1600 kiesgerechtigde burgers door Infratest Dimap laten interviewen. De resultaten vallen na te lezen in een 80 bladzijden tellende studie die de titel draagt: Populistische Einstellungen bei Wählern und Nichtwählern vor der Bundestagswahl 2017 (Populistische opvattingen bij kiezers en niet-kiezers voor de Bondsdagverkiezingen van 2017).

Systeemkritiek

De ondervraagde burgers moesten telkens in meerdere of mindere mate akkoord gaan met acht voorgelegde stellingen rond de drie dimensies die het populisme kenmerken als een houding tegen het establishment, tegen pluralisme en voor volkssoevereiniteit. Indien ze ook maar een ervan afwezen, vielen ze uit als ‘populisten’. Enkele van die stellingen luidden als volgt: ‘De partijen willen enkel de stemmen van de kiezers, hun opvattingen interesseren hen niet’ en ‘Over belangrijke kwesties zou niet in de parlementen, maar in referenda moeten beslist worden’.

Door de strenge maatstaven die Vehrkamp en Tillman hanteerden, geraakte slechts 29,2% door de populisme-test. 36,9% gold als ‘niet-populistisch’ en 33,9% zat ertussen. In interviews met verschillende Duitse kranten maakte Vehrkamp duidelijk dat er dus helemaal geen ‘populistisch klimaat’ heerst in de Bondsrepubliek Duitsland. Bovendien blijkt er onder de ‘populisten’ in Duitsland geen zo hevige systeemkritiek voor te komen als in Amerika of Frankrijk. Volgens de studie van de Bertelsmann Stiftung kan 85% van de ‘populisten’ zich vinden in het systeem van de democratie en wijst slechts 14% ze af. Wat het functioneren van de democratie betreft, ziet 52% van de ‘populisten’ wel ernstige gebreken tegenover slechts 16% van de ‘niet-populisten’. Terwijl 88% van de ‘niet-populisten’ positief staat tegenover het lidmaatschap van Duitsland in de Europese Unie (EU), denkt toch nog altijd 69% van de ‘populisten’ er ook zo over.

Dat zou de reden kunnen zijn dat de als rechts-populistisch beschouwde Alternative für Deutschland (AfD) anders dan de extreemrechtse Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD) geen slogans gebruikt zoals ‘Raus aus der EU’ (‘We moeten uit de EU stappen’). Dat de Europese integratie soms te ver gaat, zoals in het geval van de opname van Bulgarije en Roemenië in 2007, vinden 32% van de ‘niet-populisten’ en 79% van de ‘populisten’.

Partijen

De onderzoekers van de Bertelsmann Stiftung stellen vast dat ook de traditionele partijen populistische trekjes vertonen door af en toe ‘eenvoudige oplossingen’ voor te stellen of door de manier waarop hun kandidaten de kiesgerechtigden in de ene of andere biertent toespreken. De christendemocraten (CDU/CSU) vallen bij 60% van de ‘niet-populisten’ in de smaak, de sociaaldemocraten (SPD) scoren evengoed bij ‘populisten’ als ‘niet-populisten’, de liberalen (FDP) worden vaak door centrumrechtse ‘niet-populisten’ gekozen en Die Grünen nauwelijks door ‘populisten’. De AfD is de enige partij die op 60% van de meer rechtse ‘populisten’ kan rekenen, maar ze mobiliseert enkel op basis van de vluchtelingenkwestie.

De auteurs van de studie merken op dat het inkomen erg bepalend is of iemand populistisch stemt of niet. Van de mensen die minder dan 1500 euro in de maand verdienen, geldt 42% als populistisch, van hen die meer dan 3500 euro verdienen slechts 20,5%. De traditionele partijen bekommeren zich nauwelijks om de mensen die minder goed verdienen of minder goed opgeleid of gevormd zijn, aldus nog de studie, en verbazen er zich dan over dat de AfD bij hen scoort.

Ontgoochelde democraten

De algemene conclusie die Vehrkamp en Tillmann uit hun onderzoek trekken, is dat populisten in Duitsland ‘vaak ontgoochelde democraten, maar geen radicale vijanden van de democratie’ zijn. Voorts noemt Vehrkamp de populisten ‘ständige Begleiter der Demokratie’ (permanente begeleiders van de democratie’) die ‘eine Art Frühwarnsystem, vergleichbar mit Protestparteien’ vormen (een soort vroegtijdig waarschuwingssysteem, vergelijkbaar met protestpartijen), dus een signaal als het ware dat er een en ander fout loopt. Voor Vehrkamp is populisme daarom geen scheldwoord.

(De bronnen voor de feiten en citaten in dit artikel vormen Die Welt, Die Zeit en Frankfurter Allgemeine Zeitung en www.bertelsmann-stiftung.de).

Christina Tillmann

Populisme: scheldwoord of signaal?