Mangosuthu Gatsha Buthelezi, Zoeloe-prins, premier onder drie Zoeloe-koningen en controversieel politicus in een verdeeld land, stierf op 9 september 2023 op 95-jarige leeftijd. In persoonlijke interacties was Buthelezi vriendelijk, kalm, bescheiden en begiftigd met een goed gevoel voor humor. Zijn waarden draaiden om loyaliteit aan zijn familie, het christelijk geloof en de inheemse Zoeloecultuur, waarbinnen mensen volgens hem God ook op hun eigen manier aanbaden.

De Zoeloes zijn afstammelingen van het rijk dat Shaka Zoeloe in de negentiende eeuw met militaire vaardigheid en diplomatie heeft gesticht, en dat tientallen jaren later door Britse imperiale troepen werd opgebroken. Met tien miljoen mensen vormen zij de grootste etnische groep en een minderheid onder elf van dergelijke groepen in de Zuid-Afrikaanse bevolking van 60 miljoen mensen. Ze leven vooral geconcentreerd in KwaZulu Natal en Gauteng.

Toekomst van geweld

Zoals veel jonge Zoeloes werd Buthelezi eerst veehoeder, om als deelgenoot van een oud cultureel proces over de natuur te leren en respect voor eigendom, verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid te leren. Later ontving hij een universitaire opleiding in Fort Hare, waar hij als onderdeel van de Jeugdliga van het African National Congress (ANC) veel latere activisten ontmoette, onder wie Robert Mugabe en Oliver Tambo.

In 1953 begon Buthelezi op te treden als hoofd van de Buthelezi-clan. Tijdens het hoogtepunt van de Koude Oorlog stonden het ANC, de Communistische Partij van Zuid-Afrika (SACP) en de door de SACP gedomineerde militaire vleugel Umkhonto we Sizwe (Speer van de natie of MK) aan de kant van de Sovjet-Unie en China. In 1961 begon MK een gewapende opstand op het platteland. Op basis van eigen onderzoek en een tip van de CIA arresteerde de Zuid-Afrikaanse politie Nelson Mandela en mede-samenzweerders in een sabotagecampagne. Het ANC en de SACP werden verboden en hun politieke en militaire prestaties binnen Zuid-Afrika waren in de jaren zestig en begin jaren zeventig beperkt.

Chief en oppositieleider

Buthelezi stapte in dat vacuüm. Ruim de helft van de etnisch zwarte groepen woonde destijds op het platteland. Het ANC in ballingschap faalde ernstig in het voorzien in zijn behoeften. Buthelezi nam in 1970 de leiding over het thuisland van KwaZoeloe over en richtte in 1975 Inkatha op als een culturele Zoeloebeweging. Het bouwde zijn machtsbasis binnen het apartheidssysteem op, maar als anti-apartheidsinstrument in overleg met bepaalde ANC-leiders.

Buthelezi zag zichzelf ook als aanhanger van Albert Luthuli: Nobelprijswinnaar, ANC-leider en Zoeloe-voorman. Luthuli was voor vreedzame politieke druk tegen het apartheidsbeleid. Buthelezi voerde aan dat de keuze van het ANC voor geweld nooit door de ANC-leden op een democratische conventie was beslist. MK werd achter de rug van Luthuli opgericht.

De visie van premier Hendrik Verwoerd, de ideoloog van de gescheiden ontwikkeling (1958-1966), was dat in 1978 de meeste zwarte mensen zouden terugkeren naar de zich economisch ontwikkelende etnische thuislanden en daar hun politieke aspiraties zouden verwezenlijken. Het waren in de jaren zeventig niet de gewelddadige acties van het ANC die de werkbaarheid van dit beleid verzwakten, maar de weigering van Buthelezi om het lot van KwaZoeloe als volledig onafhankelijk thuisland te aanvaarden. De grote demografische groei van zwarte mensen, de economische verwikkeling en het blanke verzet tegen het offer van grotere steun en meer grondgebied om zwarte thuislanden levensvatbaarder te maken zorgden ervoor dat het beleid in 1978 mislukte.

Federatie en vrije markt

Als alternatief pleitte Buthelezi voor een multiraciale etnische federatie en een vrijemarktsysteem, en niet voor de meer socialistische modellen van de ANC-SACP-alliantie. Buitenlandse sancties zouden de arme zwarten het ergste schaden, betoogde hij. Ronald Reagan, Margaret Thatcher, de paus en Helmut Kohl behoorden tot de buitenlandse leiders met wie hij op de foto verscheen.

Zijn ultieme karakter was analytisch en meer gericht op het pragmatische opbouwen van machtsbronnen, in plaats van het veroveren van macht door middel van conflicten. Hij toonde echter weinig geduld tegenover critici van zijn autocratische beheer van KwaZoeloe of mensen die zich respectloos gedroegen tegenover het koningshuis.

Burgeroorlog

In 1979 werd de kloof tussen de ANC-leiders en Buthelezi groter. MK begon zich meer te concentreren op stedelijke guerrilla- en terroristische aanslagen. Het aantal berichten over plannen van het MK om Buthelezi te vermoorden en de aanvallen tussen Inkatha en aanhangers van de nieuwe pro-ANC-beweging, het United Democratic Front (UDF), waren toegenomen. Buthelezi vroeg de Zuid-Afrikaanse regering van premier P.W. Botha dat de veiligheidstroepen van KwaZoeloe versterkt en uitgerust zouden worden om de Zoeloe-autoriteit te beschermen.

Vooral in het oosten en noorden van Zuid-Afrika escaleerde daarna de burgeroorlog waarvoor Buthelezi het ANC in 1979 waarschuwde. Elementen uit de veiligheidsdiensten hielpen ook Inkatha. In deze machtsstrijd zouden ongeveer 20.000 mensen omkomen. De agressie en mensenrechtenschendingen van alle betrokken strijdkrachten tijdens deze burgeroorlog waren opvallend. De mix van gewelddadige wraakacties, overvallen en politiek geweld bleef in KwaZoeloe-Natal na de machtsoverdracht aan het ANC bij de verkiezingen van 1994 tot 1997 voortduren.

Vóór de verkiezingen van 1994 probeerde Buthelezi te onderhandelen over een etnische federatie in de COSAG-alliantie van de leiders van Tswana- en Xhosa-thuislanden en het Afrikaner-Volksfront (AVF) van generaal Constand Viljoen. COSAG was zo buitengesloten van het onderhandelingsproces dat ze overwogen de verkiezingen te boycotten. Na druk van westerse ambassadeurs en bepaalde garanties over de Zoeloe-monarchie, Zoeloe-gebieden en opties voor autonomie namen Buthelezi, Viljoen en veel COSAG-aanhangers deel aan de verkiezingen.

Erfenis

Buthelezi was tussen 1994 en 2004 minister van Binnenlandse Zaken onder presidenten Nelson Mandela en Thabo Mbeki. Ook was hij meerdere keren waarnemend president. Tot 2019 leidde hij het IFP en in 2022 speelde hij een belangrijke rol in de opvolging van Misuzulu kaZwelithini van zijn vader Goodwill als Zoeloe-koning.

Zoals de historicus Stephen Ellis in zijn boek External Mission (2015) opmerkt was het pas een latere generatie ANC-leiders en hun aanhangers in het buitenland die Buthelezi sinds de jaren zeventig als een marionet van de NP-regering beschouwden. Het valt op dat sommige mediaberichten Buthelezi’s geschiedenis als interne anti-apartheidsstrijder en zijn banden met bepaalde ANC-leiders niet vermelden, maar het tijdgebonden ideologische beeld van één factie presenteren.

De politieke resultaten van die factie zijn ondertussen duidelijk. Als je tegenwoordig Engelstalige krantenkoppen op Google opzoekt over Zuid-Afrika, corruptie, het risico van een mislukte staat en politieke moorden, vind je kritische analyses van The New York Times tot bij Al Jazeera. Het stilzwijgen of het opstellen van onkritische analyses van westerse politicologen tijdens de economisch en politiek rampzalige hybride regimes van ANC-presidenten Jacob Zuma en Cyril Ramaphosa sinds 2009 is al even opvallend. Wat zegt dit over de ideologische oogkleppen of wensdenken, de professionele spelregels of de analytische betrouwbaarheid van westerse experts op het gebied van Zuid-Afrika?

Realistischer alternatief

De gebeurtenissen hebben intussen bewezen dat sommige uitgangspunten van Buthelezi realistischer waren dan de toegepaste ANC-ideologie in Zuid-Afrika: de behoefte aan meer lokale machten en machtsdecentralisatie in plaats van een Anglo-imperiale eenheidsstaat; de opkomst van onderscheiden machtsconstellaties en semi-autonome zones van KwaZoeloe tot de West-Kaap; de bijdragen van het vrije ondernemerschap in plaats van het huidige racistische socialisme; de relevantie van traditionele leiders, ook in relaties met andere groepen; de hartstochtelijke toewijding aan hun culturele instellingen en identiteiten onder vele Zoeloes, Afrikaners, Tswana’s, Xhosa’s en andere volkeren en gemeenschappen.

Wanneer Shenge volgens de Zoeloe-traditie wordt begraven in de vruchtbare grond van zijn KwaZoeloe, begint zijn rol als bemiddelaar tussen God, de voorouders en de levenden. Dankzij de bijdragen van Buthelezi blijven de Zoeloes een groep waarvan de relatie met andere actoren de toekomstige orde in Zuid-Afrika zal bepalen.

Mangosuthu Buthelezi, 27 augustus 1928 — 9 september 2023

Constand Viljoen

In memoriam: Zoeloe-prins Mangosuthu “Shenge” Buthelezi