Afgelopen vrijdag de Wagnervilla nabij het Zwitserse Luzern bezocht, waar Richard Wagner een optrekje had. Een schilderachtige locatie aan het Vierwoudstedenmeer waar zich nog altijd een klein museum bevindt, gewijd aan de grootste en meest invloedrijke operacomponist van de 19de eeuw. We treffen er onder meer de originele Erard-vleugel van de componist aan, stevig op slot, zodat Wagnerfans met losse handjes zoals ondergetekende haar niet kunnen ontwijden.

Effectief

Officiële trouwfoto van Richard en Cosima, 1870.

Richard Wagner verbleef er van 1866 tot 1872, en werkte er de opera’s Die Meistersinger von Nürnberg en Siegfried af. Cosima Liszt, dochter van Franz Liszt, was er zijn levensgezellin. In feite getrouwd met dirigent Hans von Bülow, maar in de ban geraakt van de Meester, met wie ze in 1870 huwde na de scheiding met von Bülow. Deze schikte zich in het onvermijdelijke en mocht vlijtig de werken van Wagner verder dirigeren. Richard en Cosima zetten op die idyllische plek twee kinderen op de wereld, Siegfried en Eva, genoemd naar de twee hoofdpersonages uit de opera’s waar Wagner aan werkte, of wat dacht u.

Er moet inderdaad gesmeerd worden, en ook de allergrootste kunstenaars weten dat ze hun werk moeten verkocht krijgen, dat het publiek moet gemasseerd worden, en dat er geld in het laatje moet komen

De bekende trouwfoto van Richard en Cosima oogt allerminst klassiek. De meester staat recht en houdt de hand van zijn zittende echtgenote vast, die hem bewonderend aankijkt. Het volgende beeld zou adults only kunnen zijn, waarbij de kersverse echtgenoot haar hoofd naar zich toetrekt, maar gelukkig is het een huwelijksfoto. De componist van Tristan und Isolde, een absoluut meesterwerk over de onmogelijke liefde, had toen al een ferme track record van veroveringen en one-night-stands met vrouwelijke bewonderaars. De meester wist dus niet enkel muzikaal te schmieren maar was ook een echte womanizer.

Schmieren is een onvertaalbaar Duits woord, dat zowel flemen kan betekenen, iemand naar de mond praten, als effectbejag op de scène, het ‘er dik op leggen’ zoals wij zeggen. Er moet inderdaad gesmeerd worden, en ook de allergrootste kunstenaars weten dat ze hun werk moeten verkocht krijgen, dat het publiek moet gemasseerd worden, en dat er geld in het laatje moet komen. Maar let op met dat woord. Toen mijn vriendin en ik in een Zwitserse apotheek naar een schmiermittel vroegen – een mens vergeet altijd wat op reis – keek de juffrouw achter de toog heel raar, maar overhandigde uiteindelijk met een glimlach toch het juiste product. Mijn Duits is in die materie nooit schitterend geweest.

Netwerking

Koning Ludwig II van Beieren.

Daarover gesproken. De villa in Triebschen werd ook een plek voor netwerking. Intimi uit de Wagnerkring maakten er hun opwachting, zoals schoonvader Franz Liszt, koning Ludwig II (zie verder), de filosoof Friedrich Nietzsche (die later met Wagner compleet zou breken), componist Peter Cornelius, architect Gottfried Semper (ontwerper van het latere Festspielhaus) en vele anderen.

De componist besefte heel goed hoe knotsgek Ludwig wel was, en exploiteerde hun ‘vriendschap’ genadeloos

Allemaal lieden waarvan Wagner verwachtte dat ze hem op een of andere manier tot voordeel konden strekken. Er zijn weinige componisten uit de muziekgeschiedenis die zo met hun public-relations bezig waren. Hij kon zich dagenlang in zijn werkkamer terugtrekken zonder te willen gestoord worden, maar met even groot enthousiasme legde hij zich vervolgens toe op het touwtrekken, intrigeren, financieel vermogende bewonderaars naar zich toe halen, nu ja, het betere schmieren.

Het grote uitverkoren slachtoffer was de genoemde Ludwig II. Een lunatieke Beierse monarch die als ‘sprookjeskoning’ de geschiedenis in ging, en zich helemaal opsloot in een privé-mythologie waar de opera’s van Wagner de toon aangaven. De componist besefte heel goed hoe knotsgek Ludwig wel was, en exploiteerde hun ‘vriendschap’ genadeloos. De huur van de villa in Triebschen, nadien de bouw van het Festspielhaus en de villa Wahnfried in Bayreuth, de technisch enorm veeleisende opvoeringen, de ‘sprookjeskoning’ betaalde alle rekeningen.

Antisemitisme

Adolf Hitler bezoekt Winifred Wagner, de vrouw van Richard Wagners zoon, in Bayreuth.

Neen, echt mooi oogt het niet, maar schoonheid kan uit het lelijke ontstaan, zo leren we hier. Uit heel de tentoonstelling, niet in het minst de brieven, blijkt hoe de geniale narcist die zijn omgeving tiranniseerde, tegelijk het kruipen en bedelen tot een kunst verhief als hem dat goed uit kwam. De genoemde Peter Cornelius, iets nuchterder dan de rest van het eminente gezelschap, gewaagde van een ‘Schwule Atmosphäre’, en dat is een understatement.

Tot op vandaag ligt Wagner moeilijk bij progressief-links, tenzij men zijn werken via het zogenaamde regietheater kan uitzuiveren tot politiek correcte afkooksels waar echte Wagnerfans de stuipen van krijgen

Tot op vandaag heeft Wagner voor- en tegenstanders, niet in het minst door zijn manifeste antisemitisme. Minder een raciale kwestie dan een pure afrekening met artistieke concurrenten van Joodse komaf, zoals Mendelssohn en Meyerbeer. Hun stijl heette ‘gemaakt’, ‘onnatuurlijk en volksvreemd’ te zijn, puur op imitatie gericht. Bekrompen, opportunistisch en materialistisch (aldus de man met een enorme hang naar luxe, die zich in bont en zijde tooide), zien ze kunst louter als vermaak voor de bourgeoisie.

In vrijwel alle opera’s van Wagner duikt dan ook wel een Joodse karikatuur op, een beetje mankend en neuzelend. En ook onveranderlijk vals, achterbaks of perfide. Niet te verbazen dat Hitler een Wagnerfan was, dat diens muziek zowat grijs werd gedraaid in het Derde Rijk, en dat de componist tot op vandaag verboden is in Israël. Al proberen dirigenten als Daniel Barenboim aan die censuur te ontsnappen. Tot op heden ligt Wagner moeilijk bij progressief-links, tenzij men zijn werken via het zogenaamde regietheater kan uitzuiveren tot politiek correcte afkooksels waar echte Wagnerfans de stuipen van krijgen.

Of ook de grote schmierder Richard Wagner de verwoking zal moeten ondergaan, eventueel met waarschuwende opschriften, valt af te wachten. De socialisten in de Luzernse gemeenteraad zien alvast dat Wagnermuseum in Triebschen als een onding, en eisen meer politieke ‘duiding’ in de opbouw. Dat moet zeker kunnen, maar waar ligt de grens tussen duiding en censuur? Ook op vakantie doemen interessante vragen op, en leren we méér dan de finesses van de Duitse taal.

Cosima Liszt

‘Schmieren’