SLAPPS zijn ‘Strategic Lawsuits Against Public Participation’. Het gaat om intimiderende rechtszaken om kritisch onderzoek te verhinderen, vaak gebruikt om media of journalisten te bedreigen. Maar nu pakt het Europees Parlement uit met een primeur: de kosten van een roekeloos geding gaan voortaan altijd naar de eiser, niet naar de aangeklaagde. Die aangeklaagde, meestal een (onderzoeks)journalist, een ambtenaar of een activist uit het middenveld, krijgt uitgebreide bijkomende bescherming.

Het Europees Parlement (EP) keurde het voorstel voor richtlijn, het verslag Tiemo Wölken, goed met een ruime meerderheid: 444 voor, 48 tegen, bij 75 onthoudingen. Vrije meningsuiting staat immers uitdrukkelijk vervat in het Europees Handvest van Grondrechten (artikel 11) en de Conventie van de Mensenrechten (artikel 10). Maar vooral overheden, grote bedrijven en rijkelui trachten vaak met alle middelen wie kritiek heeft te vervolgen en de mond te snoeren. Dat is ondemocratisch, zegt het EP.

Apache

Alles hangt natuurlijk af van de rechterlijke beslissing of het al dan niet om een SLAPP gaat. Daar heeft de politiek zich niet mee te moeien, stelt Kathleen Van Brempt. Maar de toegang tot rechtszekerheid dient gewaarborgd te allen prijze. En elke afdreiging brengt censuur en zelfcensuur dichterbij. Een rapport uit 2022 van Media Freedom Rapid Report (MFRR) onderzocht elf lidstaten, waaronder België, op hun gedrag bij kwaadwillige aanklachten tegen NGO’s of journalisten. Daaruit blijkt dat er wel mogelijkheden zijn om bij vrijspraak een tegeneis te stellen, maar dat de boetes zo laag liggen dat het de eiser niet kan ontmoedigen om zijn roekeloze gedingen af te zweren.

Er moet dus een heldere ontmoedigingspolitiek komen die vooral de journalistiek (‘de hoeksteen van de democratische samenleving’, aldus Wölken) en haar onafhankelijkheid beschermt en gelijke rechtskansen verzekert. Die draaien vooral om financiële mogelijkheden, omdat bedrijven of regimes zich kunnen beroepen op gespecialiseerde topadvocaten en de rekkelijkheid van rechtsprocedures in hun voordeel kunnen aanwenden. Hoe langer een proces aansleept, hoe moeilijker de gedaagde het kan uitzingen, is de redenering. MFRR haalt het voorbeeld aan van een Antwerpse vastgoedmagnaat die Apache financieel trachtte te verstikken om zijn gelijk te halen. Wat hij niet kreeg, maar Apache wel opzadelde met 50.000 euro pleitkosten. Tijd is geld.

’tScheldt

Het gaat daarbij niet om ideologie, bezweert Kathleen Van Brempt als ik het voorbeeld van de publicatieverboden bij het uiterst rechtse ‘tScheldt voorleg. ‘Je zit grondig fout als je alleen gelijkgestemden gaat verdedigen. Het Parlement eist vrijheid voor alle gezindten, en zodra er een richtlijn komt, zal elke lidstaat, ook België, zijn wetgeving binnen de twee jaar dienen aan te passen”. Dat houdt onder meer in dat het eenzijdig verzoek om publicaties te verbieden of met boetes te bestraffen op de schop kan gaan, dat rechters sneller zaken moeten seponeren, dat politieke druk op de rechtspraak nadrukkelijk verboden wordt, en dat zowel het recht op raadpleging van stukken (ook voor het mailverkeer tussen Commissievoorzitster Ursula von der Leyen en CEO van Pfizer in de aankoop van vaccins tegen Covid) als openheid van bestuur krachtiger moeten worden. Doorzichtigheid als regel.

Want ook de politiek heeft boter op het hoofd, bevestigt Roberta Metsola, de voorzitster van het EP: Journalisten die achter de waarheid aangaan zijn een waarborg voor de vrijheid van meningsuiting. Zij beschermen ieders recht om inzage te krijgen in het beleid. Rechtssystemen mogen nooit misbruikt worden. Dat hebben we in 2017 op Malta gezien met de moord op onderzoeksjournaliste Daphne Caruana Galizia in een conflict met eerste minister Joseph Muscat over corruptie. De rechtsstaat ging toen bijna overkop. Metsola zei het niet toevallig in de perszaal die naar Caruana Galizia is genoemd.

Klokkenluiders

Maar hoe wil het parlement dan de klokkenluiders beter vrijwaren van doorzichtige beschadigingsmaneuvers ? In eerste instantie financieel. Eisers ontraden uitzichtloze processen te voeren als ze moeten opdraaien voor alle kosten, ook voor gelijkwaardige advocaten en strakke procedures. Gedaagden ontlasten door de verplichting bij grensoverschrijdende initiatieven in de taal en voor de nationale rechtbank te doen behandelen. Voorts moet er een modus vivendi komen om de geschillen tussen het VK en de EU beter te regelen, en vooral de Amerikaanse claims af te blokken: geen land laat makkelijker procesvoering toe.

Van Brempt: ‘Het gaat echt om ongelijke wapens, en net daarom moeten we die zwakte van de democratie aansterken. Dat we de afgelopen jaren een grote groei zien van dat soort SLAPPS komt ook omdat de democratie zelf onder druk staat. Ons gerechtelijk systeem moet dat anders aanpakken. De Europese Raad is daar onwillig in: snel seponeren wil die niet. Snel toekennen van schadevergoedingen voor malafide eisers en toewijzing van de proceskosten moet ook een prioriteit zijn. Dat zijn preventieve maatregelen om uitwassen zoals vandaag te voorkomen.’

Toezicht?

En wie bewaakt de bewakers ? Het juridisch systeem beoordeelt zichzelf. Is er gedacht aan een onafhankelijk toezichtsorgaan ? Van Brempt weifelt. Het is een grijs gebied tussen Europese bevoegdheden en nationale beslissingen. ‘We zitten op een grens hier. De kwaliteit van onze rechters zit wel goed, maar we hebben er te weinig, en de toegang tot het gerecht is zeer hinderlijk voor minder gegoeden. Europa zou wel een benchmark kunnen maken tussen de verschillende juridische systemen in de Unie en hun kwaliteit. Dat doet de EU ook op gebieden waar ook verdeelde bevoegdheid heerst, zoals bij gezondheid. Maar toezichtsorganen lijken me iets te hoog gegrepen.’

Daphne Caruana Galizi

Eindelijk Europese bescherming voor journalisten